سخنان رهبر انقلاب درباره شهادت عالم مؤمن و مظلوم شیخ نمر

حضرت آیت‌الله خامنه‌ای رهبر معظم انقلاب اسلامی صبح امروز در جلسه‌ی درس خارج فقه، جنایت بزرگ عربستان سعودی در به شهادت رساندن عالم مؤمن و مظلوم، شیخ نمر باقر النمر را به‌شدت محکوم کردند و با تأکید بر لزوم احساس مسئولیت دنیا در قبال این جنایت و جنایات مشابه سعودی در یمن و بحرین، خاطرنشان کردند: بدون تردید خون به ناحق ریخته‌ی این شهید مظلوم به سرعت اثر خواهد کرد و دست انتقام الهی گریبان سیاستمداران سعودی را خواهد گرفت.
حضرت آیت‌الله خامنه‌ای گفتند: این عالمِ مظلوم نه مردم را به حرکت مسلحانه تشویق می‌کرد و نه به صورت پنهانی اقدام به توطئه کرده بود، بلکه تنها کار او، انتقاد علنی و امر به معروف و نهی از منکرِ برخاسته از تعصب و غیرت دینی بود.
رهبر انقلاب، شهادت شیخ نمر و ریختن به ناحق خون او را خطای سیاسی دولت سعودی خواندند و افزودند: خداوند متعال از خون بی‌گناه نمی‌گذرد و خون به ناحق ریخته، بسیارسریع دامان سیاستمداران و مجریان این رژیم را خواهد گرفت.
ایشان با انتقاد شدید از سکوت مدعیان آزادی، دموکراسی و حقوق بشر و حمایت آنان از رژیم سعودی که خون بی‌گناه را تنها به خاطر انتقاد و اعتراض به زمین‌ می‌ریزد، تأکید کردند: جهان اسلام و همه‌ی دنیا باید نسبت به این قضیه احساس مسئولیت کنند.

حضرت آیت‌الله خامنه‌ای آزار و شکنجه‌ی مردم بحرین توسط نظامیان سعودی و تخریب مساجد و خانه‌های آنان و همچنین بیش از ۱۰ ماه بمباران مردم یمن را نمونه‌های دیگری از جنایات رژیم سعودی خواندند و تأکید کردند: کسانی که صادقانه به سرنوشت بشریت و سرنوشت حقوق بشر و عدالت علاقه‌مند هستند، باید این قضایا را دنبال کنند و نباید نسبت به این وضعیت بی‌تفاوت باشند.
رهبر انقلاب همچنین افزودند: یقیناً شهید شیخ نمر مورد تفضل خداوند خواهد بود و بدون شک دست انتقام الهی گریبان ظالمانی را که به جان او تعدّی کردند خواهد گرفت و این همان چیزی است که مایه‌ی تسلّی است.

به گزارش خبرگزاری فارس، هیچ انقلاب و نهضتی بدون مقدمه و زمینه‌سازی به پیروزی نخواهد رسید. انقلاب جهانی امام مهدی(عج) نیز از این قانون مستثنا نیست. از آنجا که انقلاب جهانی حضرت مهدی(عج) مهم‌ترین و عمیق‌ترین انقلاب جهانی است، یکی از موارد زمینه‌ساز برای این نهضت عظیم، تربیت نسل منتظر است.

مهدی‌باوری و مهدی‌یاوری، دو شاخصه اصلی نسلی است که باید زمینه‌ساز حکومت مهدوی باشند. این دو شاخصه در شاکله نسلی جدید که با سهمگین‌ترین توفان‌های بنیان‌برانداز دین و دینداری رو به رویند، تنها با تربیت دینی اصولی و همراه بینش و آگاهی شکل می‌گیرد.

سؤال اساسی، این است که امروز چه کسانی مسؤلیت تربیت نسلی منتظر را برعهده دارند؟ آیا خانواده به تنهایی می‌تواند نسلی منتظر تربیت کند؟ جامعه، چقدر و چگونه در تربیت نسل منتظر نقش دارد؟ آیا شاخصه‌هایی وجود دارد که بتوان بر مبنای آن به تربیت نسل منتظر پرداخت؟

*تعلیم و تربیت

وقتی سخن از تربیت است، سه واژه تربیت، تعلیم و اخلاق، ارتباطی نزدیک و گاهی هم‌معنا پیدا می‌کنند؛ لذا به بررسی نقاط اشتراک و افتراق این سه واژه می‌پردازیم. تعلیم، مصدر باب تفعیل است که از ماده (ع ـ ل ـ م) مشتق شده است و در لغت به معنای آموختن می‌باشد. راغب اصفهانی می‌گوید:

تعلیم به اموری اختصاص دارد که با تکرار و فراوانی همراه باشد، به گونه‌ای که از آن، اثری در ذهن متعلم به وجود آید. برخی در بیان آن گفته‌اند: تعلیم آگاه کردن نفس برای تصور معانی است و تعلم آگاه شدن نفس بر آن است.(راغب اصفهانی، 1332، ماده علم؛ زبیدی، 1414ق، ماده علم)

از تربیت نیز تعاریف متعددی ارائه شده که این تفاوت‌ها ناشی از اختلاف در مورد ریشه این کلمه است. برخی آن را مشتق از «رب» می‌دانند و تربیت را مناسب با آن تعریف می‌کنند. فیومی در المصباح المنیر خاطرنشان کرده که اگر کلمه «رب» به غیر عاقل مضاف شود، به مفهوم مالک است؛ ولی اگر به عاقل مضاف شود، به معنای سید است.

استاد شهید مرتضی مطهری، تربیت را این گونه تعریف می‌کند: تربیت، عبارت است از پرورش دادن؛ یعنی استعدادهای درونی‌‌ای را که بالقوه در یک شیء موجود است، به فعلیت درآوردن و پروردن و لهذا تربیت فقط در مورد جاندارها یعنی گیاه و حیوان و انسان صادق است… از همین جا معلوم می‌شود که تربیت باید تابع و پیرو فطرت، یعنی تابع و پیرو طبیعت و سرشت شیء باشد.(مطهری، 1373: ص56و57)

با مقایسه آنچه در مجموع درباره معنای ریشه‌ای لغات تعلیم و تربیت گفته شد، روشن می‌شود که نه تنها تعلیم، وسیله‌ای برای تربیت به شمار می‌رود، بلکه خود از مصادیق تربیت است. البته بین تریبت در مقام عمل، و دانش تربیت، فرق است. تربیت در مقام عمل، امرى است که بر فرد یا گروهى از افراد اعمال مى‏شود یا فرد یا گروهى از افراد، آن را مى‏پذیرند؛ اما دانش تعلیم و تربیت ‏یک رشته علمى است که واقعیت‌ها و موقعیت هاى تربیتى را تحقیق و بررسى مى‏کند و امروزه مشروعیت‏ خود را در عرصه علوم به اثبات رسانده است. وجود علایق خاص، ترتیب سؤال‌ها و شیوه پاسخ دهى به پرسش‌ها، چارچوب مفهومى خاصى را فراهم مى‏‌کند که آن را از دیگر علوم متمایز می‌نماید.

همچنین در هم تنیدگی فرآیند تربیت و اخلاق، در گذشته موجب شده است مرز مشخصی میان این دو تصویر نشود و فرآیند تربیت با اخلاق همسان پنداشته شوند و اخلاقی بودن به مثابه تربیت‌یافتگی انگاشته شود؛ چنان که غزالی چنین نگاشت: معنی تربیت این است که مربی، اخلاق بد را از آدمی باز ستاند و به دور اندازد و اخلاق نیکو جای آن بنهد.(غزالی، 1372: ج 3، ص 52 ـ 53)

یا گفته شده: تربیت صناعتی است که از طریق آن، مدارج عالیه انسانی فراهم می‌آید و پست‌ترین مراتب انسانی به کامل‌ترین رتبه خود می‌رسند.(خواجه طوسی، بی‌تا: ص 107) این دو تعریف از تربیت، بیانگر آن است که در گذشته در کلام برخی اندیشوران، تربیت به معنای اخلاق بوده است.

در تفاوت تربیت و اخلاق شهید مطهری معتقد است: تربیت، مفهوم پرورش و ساختن را می‌رساند و فاقد قداست است؛ اما در مفهوم اخلاق، قداست نهاده شده است؛ لذا برخلاف تربیت که برای حیوانات هم استعمال می‌شود، واژه اخلاق را در باره حیوان به کار نمی برند. فن تربیت، وقتی گفته می‌شود که منظور، مطلق پرورش باشد به هر شکل، این دیگر تابع غرض ماست که طرف را چگونه و برای چه هدفی پرورش دهیم؛ اما درباره اخلاق هر کاری که انسان، آن را به حکم ساختمان طبیعی اش انجام دهد، فعل طبیعی است، و فعل اخلاقی، فعل غیر طبیعی است. (مطهری، 1373: ص96)

*تربیت دینی

در تربیت نسل منتظر در این پژوهش، تأکید بر تربیت دینی است؛ مفهومی که اینجا برای «تربیت دینی» در نظر گرفته می‌شود، به برآیند تربیت دینی، یعنی دین باوری و دین مداری و شخص دین‌باور و دین‌مدار نظر دارد. «دین‌مدار» کسی است که پیش از هر چیز، حیثیت کاربردی دین را باور کرده و به کارکردهای مؤثر دین در ساحت‌های گوناگون زندگی انسانی، یقین داشته باشد.

تربیت دینی بدین ترتیب، هم به جهان‌بینی و مبانی اعتقادی و باورهای انسان نظر دارد و هم به اصول و ارزش‌های اخلاقی، حقوقی، سیاسی و نظایر آن‌ها متکی است. به‌عبارتی، تربیت دینی هم با اندیشه و نظر فرد و هم با اخلاق و عمل او کار دارد.

کرامت انسان، اقتضا دارد که وی بتواند به پشتوانه ابزار و عناصری شخصی و شخصیتی (نظیر حواس ظاهری و باطنی، امیال، گرایش‌ها، انفعالات و احساسات) به جایگاه والای خویش در‌ نظام آفرینش بیندیشد و برای نیل به آن جایگاه به کمک اعضای ظاهری (جوارح) و نیروهای درونی (جوانح) خویش تلاش مناسب را به عمل آورد. چنین جایگاهی جز از راه معرفت دینی و التزام به رهنمود‌های دینی، میسّر نیست و این هدف برجسته و مقصود بایسته، تنها با تربیت دینی، قابل تحقّق است.

در مباحث قبل، بیان شد که در مفهوم تربیت برخلاف اخلاق، قداست نیست؛ اما عنوان تربیت دینی، مسأله تربیت را محدود می‌کند و نوعی قداست و ارزش به آن می‌بخشد. نظر ما به تربیت دینی بیشتر، از این منظر است که شخص از نظر اعتقادات و جهان بینی اسلامی به مرتبه‌ای از رشد برسد که دین در اعمال و اخلاق او جلوه‌ای بارز داشته باشد؛ لذا تربیت دینی، در همه ابعاد باید حضور داشته باشد. در تربیت دینی، فقط ذهن و باورها ملاک نیست؛ بلکه باید تربیت عقلی بدنی، اجتماعی هم دینی شود.

پیش از ورود به بحث تربیت، به تناسب موضوع، لازم است بحثی از انتظار و منتظر از نگاه امام رضا(ع) ارائه کنیم.

*انتظار و منتظر از دیدگاه امام رضا(ع)

موضوعی که در زمینه مهدویت در کلام امام رضا(ع) یافت می‏‌شود، موضوع انتظار فرج یا چشم به راهِ گشایش بودن است. آن حضرت در روایات متعددی به موضوع فضیلت انتظار و فرج اشاره کرده‏‌است؛ از جمله در روایتی خطاب به حسن بن جهم که از حضرتش درباره «فرج» می‏‌پرسد، می‏‌فرماید: آیا می‏‌دانی که انتظار فرج، جزئی از فرج است؟ گفتم: نمی‏‌دانم، مگر اینکه شما به من بیاموزید، فرمود: آری؛ انتظار فرج، جزئی از فرج است.

در روایت دیگری نیز می‌‏فرماید: چه نیکوست صبر و انتظار فرج! آیا سخن بنده صالح خدا شعیب را نشنیدی که فرمود: و انتظار برید که من هم با شما منتظرم و پس منتظر باشید که من هم با شما از منتظرانم؟ بر شما باد به صبر و بردباری؛ چرا که گشایش، پس از ناامیدی فرا می‏‌رسد و به تحقیق، کسانی که پیش از شما بودند، از شما بردبارتر بودند.

آن حضرت در روایت بسیار زیبایی، فضیلت انتظار را این‏ گونه بیان می‏‌کند: آیا هیچ یک از شما خوش ندارد که در خانه خود بماند، نفقه خانواده‏اش را بپردازد و چشم به راه امر ما باشد؟ پس اگر در چنین حالی از دنیا برود، مانند کسی است که همراه رسول خدا(ص) در نبرد بدر به شهادت رسیده است و اگر هم مرگ به سراغ او نیاید، مانند کسی است که همراه قائم ما و در خیمه او باشد.

در اهمیت و ارزش انتظار، همین بس که خداوند، اسماعیل را به سبب همین انتظارش صادق‌الوعد خوانده است. سلیمان جعفری از امام رضا(ع) روایت کرده است که فرمود: می‌دانید چرا خداوند، اسماعیل را صادق‌الوعد نامیده است؟ چون او به مردی وعده داده بود، یک سال نشست و انتظار وی را کشید.(ابن بابویه، 1426ق:ج2، ص79)

*گستره موضوع مهدویت و تأثیر رویکرد مهدوی بر تربیت نسل منتظر در جامعه رضوی

از آن رو که حکومت امام زمان(عج) جهانی است، نگاه ما نیز به این موضوع باید جهانی باشد. تربیت اسلامی از دو زاویه به انسان می‌نگرد؛ فردی و اجتماعی. در نگاه اجتماعی اسلام، منظور از اجتماع، شهر و محله نیست و جامعه جهانی مدنظر شارع بوده است. ائمه(ع) در تبلیغ اسلام می‌کوشیده‌اند که از ابزارهای جهانی استفاده کنند؛ برای نمونه جلسات عزاداری سیدالشهدا(ع) را می‌توان برای اقشار مختلفی برپا کرد، ولی امام محمدباقر(ع) به فرزندشان امام صادق(ع) وصیت فرمود تا ده سال در منا ـ که محل وقوف همه حجاج است ـ برای آن حضرت مجلس روضه سیدالشهدا(ع) برپا کند. همین امر باعث شد این موضوع، توسعه‌ای جهانی یابد و مردم نقاط مختلف دنیا که برای حج می‌آمدند، از این موضوع آگاه ‌شوند. این تصمیم در حالی عملی شد که بنی‌عباس همه راه‌ها را بسته بودند و بسیاری از ابزارهای تبلیغ در اختیار اهل بیت(ع) بود. بر خلاف ما که خود را به زبان ملیت و قومیت خویش محدود می‌کنیم، شارع در نگاه تربیتی، اصلاً چنین دیدگاهی نداشته است.

در تربیت صحیح اسلامی، هر مسلمان باید به گونه‌ای تربیت شود که بتواند دین خود را به همه جهان ارائه کند و برای تمام عرصه‌ها مهیا باشد؛ زیرا امام زمان(عج)، امام همه زمین‌ها و زبان‌ها و ملیت‌ها است و به هیچ مرزی محدود نمی‌شود. وقتی شیعیان فراتر از مرزها فکر کردند و حضرت مهدی(عج) را منجی همه جهان دانستند، به طور طبیعی منتظر آن حضرت هم بسته به میزان گنجایش و ظرفیت محدودی که دارد، یک منجی می‌شود که از مرزهای زمان و مکان عبور کرده است. مسلماً این شخص، هم برای اطرافیان و محیط پیرامونی خویش می‌تواند مفید باشد و هم دیگران را از وجود او بهره‌مند کند.

به استناد آیات قرآن، حضور افراد مؤمن در یک محیط، باعث می‌شود که عذاب از بقیه مردم نیز رفع شود. خداوند متعال می‌فرماید: «وَمَا کَانَ اللّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَأَنتَ فِیهِمْ وَمَا کَانَ اللّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَهُمْ یَسْتَغْفِرُونَ»(انفال:33) یعنی علاوه بر دیگر فواید متصور از تربیت این چنین نسلی، ما می‌توانیم از برکات تکوینی حضور آنان نیز بهره‌مند شویم.

زمانی که رویکرد ما در تربیت نسل منتظر، رویکرد جهانی باشد، وظیفه ما مهم‌تر و بسیار سنگین است. وظیفه در تربیت جهانی به دو قسم تقسیم می‌شود؛ تربیت خانواده و تربیت جامعه؛ در تربیت خانواده، نقش اصلی را در تربیت نسل منتظر، والدین به ویژه مادر ایفا می‌کند و در تربیت نسل منتظر در جامعه، حکومت اسلامی باید با در دست گرفتن ابزارهای تبلیغاتی، تربیت را به سوی تربیت نسل منتظر سوق دهد. باید سازوکارهای این نوع رویکرد به تربیت را از مفسران وحی الهی ـ یعنی ائمه اطهارـ دریافت کرد، پیش از ارائه راهکارهای تربیت نسل منتظر، شاخص‌های نسل منتظر از دیدگاه امام رضا(ع) بیان می‌شود.

*شاخص‌های نسل منتظر

زمانی می‌توانیم راهکارهای مناسبی در تربیت دینی نسل منتظر ارائه کنیم که بدانیم نسل منتظر در آموزه‌های رضوی، چه شاخصه‌هایی دارند؛ لذا در این قسمت به آن می‌پردازیم، تا هم بتوانیم ویژگی‌های نسل منتظر را از دیدگاه امام رضا(ع) بیان کنیم و هم بهتر بتوانیم ساز و کارها را ارائه نماییم؛ در نتیجه اگر این ویژگی‌ها در جامعه دیده نمی شود، به خود آییم و تلاشمان را شروع کنیم و اگر این شاخصه‌ها را می‌بینیم، در ترویج و برجسته کردن آن‌ها بکوشیم. در واقع، این شاخصه‌ها، میزان همبستگی جامعه را با آموزه‌های رضوی مشخص می‌کند. هر اندازه به این شاخص‌ها نزدیکتر باشیم، در حقیقت به فرهنگ رضوی و انتظار نزدیک هستیم.

*شاخصه‌های نسل منتظر از دیدگاه امام رضا(ع)

1. توجه به آینده و ایمان به آن

یکی از ویژگی‌های نسل منتظر، این است که به واقعه‏ای که در آینده اتفاق خواهد افتاد، ایمان دارند. خداوند دو هدیه بزرگ به ما کرامت فرموده است؛ نخست این که قیامت را وعده داده و دیگر اینکه ظهور موعود را مطرح کرده است. یکی از ویژگی‌های تربیتی انسان منتظر، این است که به آینده‏ای با وقایع و ویژگی‌های خاص می‏اندیشد. امام رضا(ع) به مناسبت‌های گوناگون روح اندیشیدن به آینده و ایمان به آینده‌ای روشن را در وجود یاران خود زنده می‌کرد و می‌فرمود: حجت قائم که در غیبتش انتظار او را کشند و در ظهورش مطاع باشد، اگر از دنیا مگر یک روز باقی نمانده باشد، خدا همان روز را طولانى می‌‌کند تا ظهور کند و زمین را پر از عدالت کند؛ همان گونه که از ستم پر شده است.

این سخن به مردم، این نوید را می‌دهد که باید به آینده‌ای روشن امید داشته باشند. اندیشیدن و امید به آینده‌ای روشن، انسان را در انجام وظایفش محکم تر و مشتاق‌تر می‌کند؛ بنابراین نسل منتظر باید به گونه‌ای پرورش یابد که ایمان به آینده‌ای روشن در وجود او نهادینه شده باشد.

2. آمادگی

دومین ویژگی نسل منتظر، آمادگی است. نسل منتظر باید بداند که در عصر ظهور، دارای چه نقشی است. انسان منتظر باید آمادگی کارگزاری حکومت جهانی را داشته باشد. امام زمان(عج) به نیرو و انسانی نیاز دارد که بتواند با پدیده‏‌ها و شرایط گوناگون، رو به رو شود. این امر که افراد، در دوران غیبت، قابلیت‌ها و تخصص‌های خود را گسترش ندهند، با مفهوم انتظار، تطابق ندارد.

امام رضا(ع) به گونه‌ای از ظهور، سخن می‌گفت که این روح آمادگی را درون انسان‌ها پرورش می‌داد. آن حضرت از قول جدش(ص) می‌فرماید: أَفْضَلُ أَعْمَالِ أُمَّتِی انْتِظَارُ فَرَجِ اللَّه؛ (ابن بابویه، 1378: ج2، ص36)، بهترین عبادات امّت من انتظار فرج و گشایش -در امور مسلمین- از جانب خدا است.

معناى انتظار فرج الهى، آماده کردن خود برای آن و کوشش و خودسازى براى آمدن آن است؛ مانند کسى که منتظر وقت نماز، یا وقت افطار، یا آمدن مسافرش است که این گونه نیست که بدون هیچ اقدامى دست روى دست بگذارد و بگوید: هر چه شدنى است، خواهد شد. انتظار فرج آل محمّد(ص) را نیز کسانى دارند که در راه تحقّق آن، شبانه روز مى‏‌کوشند و خود و جمعیّت خود را براى آن آماده می‌کنند. و باید دانست که هرگاه خود را براى تحقّق و پذیرش ظهور آماده ساختیم، خداوند کار را تمام کرده رحمت خود را شامل ما خواهد کرد؛ در غیر این صورت، نباید انتظار بیهوده داشت. بنابر روایات بسیاری، این جمعیّت در جهان، پیدا خواهند شد و سعادت دیدار محبوب را خواهند یافت و به مطلوب خواهند رسید.

3. تفکر جهانی

چهارمین ویژگی نسل منتظر، این است که از خویشتن بیرون آمده و جهانی شده‌اند. یکی از ویژگی‌های انتظار، این است که انسان‌ها را از درون خودشان بیرون بیاورد تا از پرداختن به مسائل جزئی زندگی خود دوری کنند. خود‌محوری برای جامعه، بسیار خطرناک است. خودمحوری، یعنی اینکه شخص، خود را در حد خود و خانه خود ببیند. این نوع تفکر، هیچ گاه به نسل آینده نمی‌اندیشد و برای تربیت آن‌ها احساس نیاز و وظیفه نمی کند؛ در حالی که در احادیث شریف امام رضا(ع) می‌خوانیم که منادی در روز ظهور حجت(عج)، همه را خطاب می‌کند، آن حضرت می‌فرماید: هُوَ الَّذِی یُنَادِی مُنَادٍ مِنَ السَّمَاءِ یَسْمَعُهُ جَمِیعُ أَهْلِ الْأَرْضِ بِالدُّعَاءِ إِلَیْهِ یَقُولُ: «أَلَا إِنَّ حُجَّهَ اللَّهِ قَدْ ظَهَرَ عِنْدَ بَیْتِ اللَّهِ فَاتَّبِعُوهُ فَإِنَّ الْحَقَّ مَعَهُ وَ فِیه»؛ حضرت مهدی(عج) کسى است که ندا دهنده‌ای از آسمان به نام وى فریاد کند که همه اهل زمین دعوت به سوى او بشنوند؛ گوید: «هان! همانا حجت خدا نزد خانه خدا آشکار شد. او را پیروى کنید که حق با او و در او است». (ابن بابویه قمی، 1395: ج 2، ص372)

عبارت «جَمِیعُ أَهْلِ الْأَرْضِ» نشان می‌دهد که ظهور حضرت(عج) جهانی است؛ بنابراین تربیت دینی نسل منتظر نیز باید جهانی باشد. به فرموده حضرت امام رضا(ع) یاران امام عصر از دورترین نقاط جهان گرد هم می‌آیند: «یَجْتَمِعُ إِلَیْهِ ‏مِنْ أَقَاصِی الْأَرْض».(ابن بابویه قمی، همان، ص378) آنان همه یک ویژگی دارند و آن، اینکه تربیت شده برای امامشان هستند. این افراد را تفکری جهانی به هم پیوند داده است.

4. زیستن با یاد او

ما باید به نسل منتظر بیاموزیم، از امامی که در پس پرده غیبت است، چگونه بهره ببرد و چگونه با یاد او زندگی کند. نسل منتظر باید لحظه به لحظه از امام زمان(عج) بهره بگیرد. هر نعمتی که نصیب همه ما شده، از برکت یاری طلبیدن از امام زمان(عج) است. یکی از ویژگی‌های نسل منتظر، این است که در همه اعمال، به امام زمان توجه دارد. امام رضا(ع) فرمود: إِنَّ مِنْ بَعْدِ الْحَسَنِ ابْنَهُ الْقَائِمَ بِالْحَقِّ الْمُنْتَظَر، فَقُلْتُ لَهُ: یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ لِمَ سُمِّیَ الْقَائِمَ، قَالَ: لِأَنَّهُ یَقُومُ بَعْدَ مَوْتِ ذِکْرِهِ وَ ارْتِدَادِ أَکْثَرِ الْقَائِلِینَ بِإِمَامَتِه.(ابن بابویه قمی، همان) این سخن، به خوبی نشان می‌دهد که مردم عصر ظهور، از یاد امام خویش غافلند.

5. خدامحوری

از ویژگی‌های نسل منتظر، خدامحوری است. این ویژگی، جوهره اساسی رفتار و منش فرد دیندار است و در جایگاه مهم‌ترین عامل در ایجاد تمایز تربیت دینی از دیگر حوزه‏های تربیتی، مطرح می‏‌شود. به‏ طور مشخّص، مفهوم خدامحوری عبارت است از: جهت‏‌گیری کلیه اعمال و رفتارهای انسان به سوی ملاک‌ها و معیارهای الهی، انعکاس این امر در فضای تربیت، بیانگر ویژگی خدامحوری است. امام رضا(ع) می‌فرماید: أوّل الأیمان هو التوحید، و الإقرار للّه تبارک و تعالى بالوحدانیه.(عطاردی، 1406: ج 2، ص159)، این سخن به خوبی وظیفه متولیان تربیت نسل منتظر را روشن می‌کند که باید توحید را در ذهن و جان نسل منتظر وارد کنند.

6. دین محوری

دین، ناظر به کلیه جوانب زندگی انسان است و با نگرشی فراتر از رفع نیازهای موضعی و مادی، جهت‏دهنده بسیاری از خواسته‌های انسان در روند زندگی از حیث گزینش و نحوه عمل و مسیر آن می‏باشد. دین است که به زندگی، محتوا می‌دهد و آن را ازامپراتوری قدرتمند فن آوری که به اذعان اندیشوران، یکی از ثمرات منفی آن، پوچی و بی‌محتوایی زندگی و بی‌معنا کردن آن است، نجات می‌دهد. همچنین از تحیر و سرگردانی ناشی از گرفتار شدن در دریایی از اطلاعات بی‌حد و مرز، نجات می‌دهد. دین است که آرامش بخش انسان در دنیای پر از تنش و اضطراب امروزی است. امام رضا(ع) یکی از ویژگی‌های امام عصر(عج) را آشکار کردن دین می‌داند و می‌فرماید: التاسع من ولدک یا حسین هو القائم بالحق، المظهر للدین. (عطاردی، 1406: ج1، ص221).

بنابراین انسان‌هایی منتظرند که دین، محور زندگی‌شان باشند و خواهان ظهور کسی باشند که دین را به معنای واقعی کلمه برایشان آشکار کند.

7. عدالت خواهی

نسل منتظر از بی عدالتی و ظلم، تنفر دارد و مخالفتش را به هر نحو ممکن اعلام می‌کند. عدالت از مقوله‌هایی است که همه پیامبران زعامت و رهبری خود را بر مبنای آن قرار داده‌اند. امام عصر(ع) نیز خود عدالت گستر است و در پی نسلی عدالت خواه. تا مردم، ضرورت عدالت را نفهمند و نخواهند، فرج را انتظار نخواهند داشت؛ لذا امام رضا(ع) در برخی موارد، امام مهدی(عج) را عدالت‌گستر معرفی می‌کند تا بفهماند که نسل منتظر، باید عدالت خواه و عدالت محور باشد. آن حضرت می‌فرماید: فإذا خرج أشرقت الأرض بنوره و وضع میزان العدل بین الناس. (عطاردی، همان: ج1، ص223)

8. تجلی‌گاه ویژگی امام زمان(عج)

نسلی را می‌توان یک نسل منتظر نامید که بر اساس تربیت صحیح دینی، ویژگی‌های امام در آن‌ها تجلی یافته باشد یا دست کم، دوستدار و خواهان صفاتی باشند که امامشان دارا است. امام رضا(ع) در مناظره خود با راس الجالوت ویژگی‌های امام را این گونه بیان فرمود: به تورات، انجیل، زبور و قرآن، احاطه داشته باشد و با پیروان هر یک با کتاب خودشان احتجاج کند. همه زبان‌ها را بداند و با اهل هر زبانى با زبان خودش، مباحثه کند. افزون بر این‌ها، باید از هر آلودگى و عیبى، پاک باشد. همچنین عادل، با انصاف، حکیم، دلسوز و مهربان، بردبار، اهل بخشش و گذشت، راستگو و نیکوکار، صمیمى، امین و مطمئن باشد و امور مردم را حل و فصل کند. (قطب راوندی، :ج1، ص350)

این‌ها برخی از صفاتی است که امام رضا(ع) برای امام برشمرده است. در رهرو امام نیز باید این صفات ظهور کند. در کشورهای مسلمان باید عده‌ای باشند که به همه زبان‌ها آگاهی یابند تا بتوانند با هر کس با زبان خودش احتجاج کنند. باید عده‌ای از ادیان آگاهی کامل داشته باشند، تا بتوانند با پیروان هر دینی طبق آیین خودشان مناظره و بحث کنند. نیز باید دلسوزی، انصاف، عدالت، راستی، صبر و بردباری، مهربانی از خصوصیات آن‌ها باشد. بنابراین وظیفه متولیان تربیت است که به گونه‌ای نسل منتظر را تربیت کنند که ویژگی‌های رهبر و امام شدن و مسؤولیت پذیری در حکومت مهدوی را داشته باشند.

*ساز وکارهای تربیت دینی نسل منتظر از دیدگاه امام رضا(ع)

تربیت نسل، یک مسأله بسیار حساس و مهم است که در اسلام به آن اهمیت زیادی داده شده است. نکته اساسی‌ای که در آموزه‌های رضوی به چشم می‌خورد، تربیت دینی است. امام رضا(ع) درباره اهمیت آموختن تعالیم دینی برای جوانان می‌فرماید:

لَوْ وَجَدْتُ شَابّاً مِنْ شُبَّانِ الشِّیعَهِ لَا یتَفَقَّهُ لَضَرَبْتُهُ عِشْرُینَ سَوْطا؛ (مجلسی، بی‌تا: ج75، ص346) اگر جوانی از جوانان شیعه را بیابم که در مقام فراگیری دانش دین نباشد، برای تنبیه او بیست تازیانه بر او خواهم زد.

این روایت، نشان می‌دهد که هر فردی از مسلمانان باید با آموزه‌های دینی آشنا باشد؛ یا به روش اجتهادی یا تقلیدى. در غیر این صورت، اهل‌بیت، او را ملامت می‌کنند.

در این نوشتار، سازوکارهای تربیت دینی نسل منتظر را که امام(ع) بر آن تأکید دارد، به دو بخش تقسیم می‌کنیم؛ یکی سازوکارهای تربیتی که باید در خانواده انجام گیرد و دیگری سازوکارهایی که باید در حوزه جامعه صورت گیرد. البته این تقسیم بندی، دلیل بر آن نیست که در یک مورد، فقط خانواده نقش دارد و دیگری تنها جامعه؛ بلکه جامعه و خانواده در تمام موارد مشترکند؛ اما گاهی در یک مورد، نقش خانواده، نقش اصلی است و به همین جهت آن را در حوزه خانواده ذکر کرده‌ایم.

*تربیت نسل منتظر و سازوکارهای آن در حوزه خانواده

1.توجه به نقش خانواده

در باره نقش خانواده، باید به دو مرحله اشاره کرد که در تربیت نسل منتظر، نقش اساسی در بر دارد؛ یکی از این مراحل، نقش خانواده در تربیت دینی فرزند پیش از تولد او است که می‌توان از برخی مواردآن، با عنوان عامل زیست شناختی و وراثتی یاد کرد. نقش وراثت و انتقال خلق و خو‌های پدر و مادر به فرزندان بر کسی پوشیده نیست. وراثت با وجود اختیار فرزندان، زمینه و بستر مناسبی برای پذیرش و حرکت فرزندان به سوی مسیر خاص را فراهم می‌آورد. از مواردی که امام رضا(ع) بر آن تأکید می‌فرماید، اخلاق نیک پدر و مادر است. حسین بن بشار واسطى به حضرت رضا(ع) نامه‌‏اى نوشت که یکى از بستگانم درخواست وصلت با من دارد؛ ولى بداخلاق است. حضرت در جواب فرمود: اگر اخلاقش بد است، با او ازدواج نکن. (فلسفی، 1368: ج1، ص176)

در حدیثی دیگر حضرت رضا(ع) از پدرانش از امیرالمؤمنین(ع) روایت کرده است که حضرت رسول(ص) فرمود: لا تسترضعوا الحمقاء و لا العمشاء فان اللبن یعدى؛ (عطاردی، 1406:ج 2، ص278) زنان احمق و کم‌بین را براى شیردادن به کودکان خود اختیار نکنید، چرا که شیر زن در بچه اثر می‌گذارد.

تأثیر وراثت، به معنای اختیار نداشتن انسان نیست؛ بلکه بیان روند طبیعی انتقال صفات از اصل به فرع است. در حقیقت، سعادت، شقاوت، کفر، ایمان و… در کودک، حالت تعلیقی دارد که چون در محیط مساعد قرار گیرد، به فعلیت می‌رسد. به بیان دیگر، نقش وراثت، آن است که زمینه‌های سرشتی را قوی‌تر می‌کند و ضریب امکان تحقق آن‌ها را در شرایط محیطی مناسب، افزایش می‌دهد. پس اگر انسان در انتخاب همسر دقت کند و عوامل دینی و اخلاقی را در اولویت قرار دهد، بستری فراهم می‌آورد تا در آینده بتواند به آسانی محبت حضرت مهدی(عج) را به فرزند خود انتقال دهد.

پس از انتخاب همسر شایسته، در طلیعه ازدواج باید مهم‌ترین هدف ازدواج که همان تربیت فرزندان صالح است، مورد توجه باشد. باید یاد خداوند متعال میهمان قلب‌های پاک زن و مرد باشد و آن‌ها، ضمن رعایت سایر آداب نکاح، از خداوند فرزند سالم و صالح بخواهند. در کتاب شریف فقه الرضا، درباره نخستین برخورد زن و مرد، خطاب به شوهر، چنین آمده است: هنگامی که زن به خانه تو وارد شد، پیشانی‌اش را بگیر؛ او را به طرف قبله بنشان و بگو: خداوندا! او را به امانت گرفته‌ام و با میثاق تو بر خود حلال کرده‌ام، پروردگارا! از او فرزند با برکت و سالم روزی‌ام کن و شیطان را در نطفه شریک مساز و سهمی برای او قرار مده.(امام رضا، 1406:ص 54)

در تربیت پیش از تولد کودک، به مرحله انعقاد نطفه نیز باید توجه داشت. بر اساس آموزه‌های دینی، یکی از مراحلی که در شکل گیری شخصیت دینی و مهدی باور فرزندان مؤثر است، مرحله انعقاد نطفه است. اعمال و رفتار والدین در برخوردهای تربیتی و مذهبی سهم عظیمی را در این امر ایفا می‌کند. خاصه اینکه شرع، دستور‌های زیادی برای این مرحله صادر کرده است که توجه به آن‌ها گامی مؤثر برای تربیت نسل منتظر می‌باشد. تجربه نشان می‌دهد خواندن دعاهایی که تقویت کننده ارتباط با امامان معصوم(ع) است، در تربیت نسل مهدی باور مؤثر است.

در سوره قصص که به نقل ماجراهای قوم بنی‌اسرائیل و حضرت موسی پرداخته است، خداوند تکوّن شخصیت موسی(ع) و رشد او را کنار سه زن مؤمن فوق‌العاده (مادر و خواهر آن حضرت و همسر فرعون) نشان می‌دهد که این سه زن می‌توانند الگوی زنان عصر انتظار باشند. مسلماً اگر زنان بخواهند در عصر انتظار، فرزندانی مطهر تربیت کنند، باید ویژگی‌های فوق العاده‌ای داشته باشند؛ مثلاً مادر حضرت موسی ظرفیت دریافت وحی داشته است؛ (هر چند این وحی در حد انبیا نبوده) خداوند به مادر موسی نبوت فرزندش را چنین نوید می‌دهد: «وَأَوْحَیْنَا إِلَى أُمِّ مُوسَى أَنْ أَرْضِعِیهِ فَإِذَا خِفْتِ عَلَیْهِ فَأَلْقِیهِ فِی الْیَمِّ وَلَا تَخَافِی وَلَا تَحْزَنِی إِنَّا رَادُّوهُ إِلَیْکِ وَجَاعِلُوهُ مِنَ الْمُرْسَلِینَ»(قصص:7).

نوید نبوت مانند مقام‌های دنیایی نیست؛ بلکه پیام یک مجموعه مسؤولیت و تکلیف است. آن هم حضرت موسی که قرار بوده با سه قدرت نظامی، سیاسی و اقتصادی فرعون، هامان و قارون مبارزه کند. این زن باید خود بانویی لطیف، عابد، عارف، سیاسی و با درک نظامی باشد که خداوند به او چنین نوید و جایزه‌ای می‌دهد وگرنه اگر ظرفیت هریک از این‌ها را نمی‌داشت، بی‌تردید، برابر این بشارت، موضع می‌گرفت.

مرحله دوم نقش خانواده در تربیت دینی کودک، مرحله پس از تولد است. در این مرحله نیز به کارگیری اصول تربیتی، نقشی اساسی را در تربیت فرزند ایفا می‌کند؛ اما عواملی نیز هستند که احادیث سفارش می‌کنند آن‌ها را در تربیت فرزند رعایت کنیم؛ یکی از این موارد، لقمه حلال است. خوردن و آشامیدن، شرط حیات انسان و امری است که امر و نهی نمی‌پذیرد؛ اما این‌که انسان چه چیزی را بخورد و چه چیزی را نخورد، مهم است. دین اسلام، برای این مسأله اهمیت فراوان قائل شده است و آیات و روایات فراوانی در این زمینه وجود دارد: «فَکُلُواْ مِمَّا رَزَقَکُمُ اللّهُ حَلالاً طَیِّبًا»؛ پدر و مادر باید بدانند که لقمه، حتی در دوران جنینی بر ایمان و اعتقاد کودک اثر دارد. علاوه بر اینکه امام رضا(ع) به حلال بودن لقمه تأکید دارد، در سخنان گهربار حضرتش مواردی دیده می‌شود که برخی مواد غذایی را برای زنان باردار توصیه می‌فرماید. آن حضرت در این باره می‌فرماید: به زنان آبستن خود کندر بخورانید که اگر در شکم، پسر دارند، هوشمند و دلیر گردد و اگر دختر باشد، خوش خلق و زیبا شود و…. (کمره ای، 1351ش:ج10، ص217)

2. تحکیم خانواده

در پرورش یک نسل منتظر، خانواده از جایگاه والایی برخوردار است. اگر بنا باشد مردم به حال خود رها شوند و هر کس به دنبال خواسته‌ها و هوس‌های خود برود، اجتماع به صورت ناموزون و ناهماهنگ درمی آید و هرج و مرج و بی‌بند و باری بر آن، حاکم خواهد شد؛ چون اجتماع، وابسته به خانواده و تربیت خانواده است. از آن جا که اصلاح جامعه، به اصلاح فرد وابسته است، تا فرد، اصلاح نشود، جامعه هم اصلاح نمی‌شود و در این اصلاح، نقش خانواده و زن، اهمیت بسزایی دارد. به طور کلی، اجتماع، همان خصوصیاتی را به خود می‌گیرد که افراد آن دارند و وقتی محیط، سالم می‌شود که افراد آن جامعه، مردمانی پرهیزگار باشند و پیوسته در راه اصلاح قدم بردارند. این حرکت تربیتی و اخلاقی در جامعه، نشانگر وجود زنان و مادرانی است که مردانی باایمان و باتقوا را در خانواده و در دامان پر مهر خود پرورش می‌دهند.

زن و شوهر در روابط عاطفی با یک دیگر باید این بیان گهربار امام رضا(ع) را در نظر گیرند که: اگر مؤمنی خشمگین شود، عصبانیت، وی را از طریق حق بیرون نمی برد و اگر شادمانی یابد، این خرسندی، وی را دچار باطل نمی کند و چون به اقتداری می‌رسد، بیش از آنچه حق دارد، نمی گیرد. (فضل الله، 1380: ص236)

امام رضا(ع) در سیره عملی خویش در راستای تقویت عواطف و تکریم شخصیت حاضران در خانه و در جمع معاشران این گونه بود. ابراهیم بن عباس می‌گوید: هرگز شخصیتی برتر از امام رضا(ع) ندیدم. هرگز پای خویش را مقابل همنشین خویش، دراز نمی‌کرد و پیش از او تکیه نمی‌داد. به خدمتگزاران دشنام نمی‌گفت، صدایش به خنده بلند نمی‌شد و همواره با غلامان و زیردستان خود، کنار سفره غذا می‌نشست. (اربلی، 1421.ق: ج2، ص247)

3. خودسازی زنان در جایگاه مادران اجتماع

افرادی که می‌خواهند در جامعه منتظران، مثمر ثمر باشند و دیگران را در راستای اهداف جامعه منتظر بسازند، ابتدا باید خودساخته و مزین به شاخصه‌های نیکو باشند. مسأله خودسازی برای همه مهم است؛ اما برای زنان از اهمیت بیشتری برخوردار است؛ زیرا نقش اصلی در تربیت نسل منتظر را زنان ایفا می‌کنند. زنان هستند که وظیفه اصلی آنان دیگرسازی است. اگر زنی خود به اخلاق مهدوی مزیّن باشد، می‌تواند بدون هزینه‌ای نسلی منتظر تحویل دهد. اهمیت نقش زنان در این باره به این دلیل است که مردان بیشتر تک مسؤولیتی هستند؛ یعنی تنها به ساختن خویش می‌پردازند؛ ولی زنان علاوه بر خودسازی به دگرسازی نیز می‌پردازند که همان پرورش فرزندان و نسل منتظر باشد. امام رضا(ع) با توجه به این مسئولیت عظیم مادران، سفارش اکید داشت که با زنانی شایسته ازدواج کنند. آن حضرت می‌فرماید: ما أفاد عبد فائده خیرا من زوجه صالحه إذا رآها سرّته و إذا غاب عنها حفظته فی نفسها و ماله.(عطاردی، 1406: ج2، ص256).

از آنچه گفته شد، نتیجه می‌گیریم که مادر، اولین الگوی اخلاقی برای فرزندان است. در جامعه‌ای که شاخصه‌های منتظر بودن در مادر نباشد، تربیت نسلی منتظر محال است؛ لذا برای تربیت نسلی منتظر بر ما است که به تربیت اخلاقی مادران توجه کنیم. البته تربیت ایمانی و عبادی مادران هم در تربیت نسل منتظر اثر دارد؛ اما اخلاق مادر چون عملا به کودک نشان داده می‌شود، اثر بارزتری دارد.

4.باور و ایمان والدین برای تربیتی هدفمند

آنچه در فرآیند تربیت نسل منتظر، مهم است، این است که والدین باور داشته که در جامعه اسلامی مهدی باور، باید برای فرزند به تربیتی هدفمند توجه کرد. حضرت زکریا(ع) افق دیدش این نبود که فرزندی داشته باشد تا فلان رتبه مادی و دنیایی را به دست بیاورد؛ بلکه او به تربیتی هدفمند می‌اندیشید. حضرت زکریا می‌گوید: خدایا! به من فرزندی عطا کن که وارث علم یعقوب شود و عالمی دینی شود که بتواند علمش را به دیگران منتقل کند؛ نه اینکه صرفاً یک شهروند خوب و سالم باشد. خداوند متعال می‌فرماید: «هُنَالِکَ دَعَا زَکَرِیَّا رَبَّهُ قَالَ رَبِّ هَبْ لِی مِن لَّدُنْکَ ذُرِّیَّهً طَیِّبَهً إِنَّکَ سَمِیعُ الدُّعَاء»(آل عمران:38)، حضرت یحیی، فرزند دوره کهنسالی یک پیرمرد و پیرزن بوده؛ ولی با این حال، خداوند، او را به مقام یاوری پیامبر اولوالعزم زمان خویش نایل کرد. آن بزرگوار به سبب ممانعت از انجام فعل حرام، به دست هیرودس پادشاه به طرز فجیعی به شهادت رسید؛ ولی الآن با گذشت حدود دو هزار سال همچنان نام و مقبره‌اش پابرجا است. وقتی یکی از شاخصه‌های نسل مهدی‌باور از نگاه امام رضا(ع) اندیشیدن به آینده است، این تفکر، تربیت را نیز هدفمند می‌سازد.

5. به کارگیری اصول تربیتی

درباره اصول تربیتی، می‌توان به نکاتی اشاره کرد؛ از جمله سلامت نفس مربی. کسانی که در مصدر و بستر تربیت قرار می‌گیرند، باید ابتدا به تربیت خود بپردازند. یک انسان تربیت شده، قادر خواهد بود در جایگاه مربی، نقش خود را به خوبی ایفا کند. در بیماری‌های ویروسی و واگیردار، معمولاً شخصی را که به بیماری مبتلا است، از استفاده مشترک از وسایل، منع می‌کنند؛ زیرا انتقال میکروب، باعث بیمار شدن افرادی است که در آن محیط زندگی می‌کنند. در خانواده‌ای که پدری عصبانی، پرخاشگر، بدزبان یا مادری مضطرب، وسواسی و افسرده وجود دارد، مسلماً در روحیه فرزندان اثر منفی می‌گذارد.

از دیگر اصول، توجه به تفاوت‌های فردی است؛ یکی از اصولی که مربی باید در تربیت، به آن، توجه کند، اصل تفاوت‌های فردی است. در قرآن کریم، آیاتی وجود دارند که تفاوت‌ها و برتری بین افراد را تشریح می‌کند. تفاوت‌ها در خلقت و در عمل و در محیط‌های گوناگون وجود دارد، و شکی نیست که این تفاوت‌های بین افراد، ناشی از حکمت الهی است؛ زیرا همین تفاوت است که آنان و اجتماع را به سوی تکامل مستمر سوق می‌دهد؛ به طوری که اگر بشر مانند زنبور عسل، یکنواخت خلق شده بود، حس ترقی طلبی و بلندپروازی انسانی در نهاد او وجود نداشت. گاهی در بعضی از خانواده‌ها به مواردی برمی خوریم که بعضی از پدران و مادران به امید داشتن فرزندانی متدین، بدون اینکه ظرفیت روحی و توانایی فرزندشان را در نظر بگیرند، اعمالی را بر آن‌ها تحمیل می‌کنند و با این روش نادرست، حالت دلسردی و بدبینی به مسائل معنوی در فرزندان ایجاد می‌کنند و اشکالات گوناگون تربیتی را هم به بار می‌آورند. امام رضا(ع) می‌فرماید:

حدّث الناس بما یعرفون، و اترکهم ممّا لایعرفون. (عطاردی، 1406: ج2، ص456) اى یونس با مردم طبق فهم و دانش آن‌ها سخن بگو، و از آنچه درک نمی‌کنند دست بکش.

6. تشویق جوانان به ازدواج

در جامعه‌ای که سن ازدواج بالا می‌رود و جوانان تمایلی به ازدواج نشان نمی دهند، فساد اخلاقی روز به روز بیشتر می‌شود؛ به علاوه، شور و نشاط جوانی برای تربیت فرزند در سنین پایین‌تر، بیشتر است. باید مشکلات ازدواج جوانان امروزی را که بیشتر مسائل دست و پا گیر و ساختگی خودمان است، از سر راه برداشت. 20 تا 25 سالگی، سنی است که اوج نشاط و شادابی است و اگر جوانان جامعه در این سن ازدواج کنند، این نشاط و فعالیت، صرف تربیت فرزند می‌شود؛ در نتیجه نسلی که اینان پرورش می‌دهند، بسیار به معیارها و شاخص‌های نسل منتظر، نزدیک است. در مقابل، جامعه‌ای که جوانان در فاصله سنی بین 30 تا 40 ازدواج می‌کنند، و نشاط و فعالیت جوانی‌شان صرف تفریحات ناسالم و گناه شده است، پدر و مادری که به تفریحات ناسالم دوران جوانی عادت کرده‌اند، آیا می‌توانند نسل منتظری را تربیت نمایند؟. از امام رضا(ع) نقل شده است: مردى خدمت حضرت باقر(ع) آمد. امام به او فرمود: آیا همسر دارى؟ گفت: ندارم. فرمود: من دوست ندارم شبى زن نداشته باشم؛ در صورتى که همه دنیا مال من باشد، سپس حضرت فرمود: پدرم می‌فرمود: دو رکعت نمازى که مرد متأهل می‌خواند بهتر از مجردی است که روزها را روزه داشته باشد و شب‌ها را به عبادت بگذراند.

در محیط خانواده، پدران و مادران باید فرهنگ صحیح ازدواج و همسرداری را به جوانان بیاموزند، تا شاهد تربیت نسلی منتظر باشیم.

*تربیت نسل منتظر و سازوکارهای آن در جامعه

در برخی مسائل تربیت دینی، نقش جامعه نسبت به خانواده پر رنگ‌تر است؛ لذا در این نوشتار به برخی سازوکارهای تربیت نسل منتظر که بر عهده جامعه است، اشاره می‌کنیم. منظور از جامعه، نهادهای گوناگونی چون دستگاه‌های تبلیغاتی، ارگان‌های فرهنگی و آموزشی است.

1.شناساندن امام زمان به مردم

آشکار است که اقبال قلبی، از شناخت و احساس محبّت، مایه می‌گیرد؛ از این رو مهم‌ترین وظیفه‌ای که شیعه منتظر بر عهده دارد، کسب معرفت درباره وجود مقدّس امام و حجّت زمان خویش است. در روایات نیز بر معرفت امام تأکید فراوانی شده است. در تربیت، معرفت امام زمان(عج) بهترین وسیله تربیت ایمانی نسل منتظر است. اگر معرفت امام برای منتظر حاصل شود، او خود را در جبهه امام می‌بیند و احساس می‌کند در خیمه امام و کنار آن حضرت قرار گرفته است؛ بنابراین لحظه‌ای در تلاش برای تقویت جبهه امام خویش کوتاهی نمی کند. اگر بتوانیم انسان‌هایی با معرفت به امام عصر(عج) تربیت کنیم، می‌توانیم بگوییم تا حدی برای ظهور، زمینه سازی کرده‌ایم.

امام رضا(ع) در هر فرصتی سعی داشت به معرفی آن امام بزرگوار بپردازد. امام به دعبل خزایی فرمود: یا دعبل! الإمام بعدی محمّد ابنی و بعد محمّد ابنه علیّ، و بعد علیّ ابنه الحسن، و بعد الحسن ابنه الحجّه القائم المنتظر فی غیبته، المطاع فی ظهوره، لو لم یبق من الدنیا إلّا یوم واحد لطوّل اللّه عزّ و جلّ ذلک الیوم حتى یخرج فیملأ الأرض عدلا کما ملئت جورا. (عطاردی، 1406: ج1، ص224)

امام در معرفی نشانه‌های قائم به اباصلت هروی فرمود: در عمرِ پیرمردان و در منظرِ جوانان است، هر گاه کسى او را مشاهده کند، گمان می‌کند چهل ساله یا کمتر است. یکى از علامات او، این است که با مرور شب و روز، پیر نمی‌شود؛ تا آن گاه که اجلش فرا رسد. (عطاردی، 1406: ج1، ص226)

وظیفه نهادهای گوناگون آموزشی و فرهنگی است که چهره حقیقی امام عصر را برای نسل جوان معرفی کنند.

2. ترویج خدا گرایی در جامعه

ایمان به خدا و خداگرایی در رفتار و اعمال، از نکات مهم و اساسی برای منتظر است. خداوند متعال در قرآن کریم در باره شیعیان منتظر در آخرالزمان آیاتی دارد که ما به یکی از آنها در اینجا اشاره می‌کنیم؛ خداوند می‌فرماید: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ مَن یَرْتَدَّ مِنکُمْ عَن دِینِهِ فَسَوْفَ یَأْتِی اللّهُ بِقَوْمٍ یُحِبُّهُمْ وَیُحِبُّونَهُ أَذِلَّهٍ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ أَعِزَّهٍ عَلَى الْکَافِرِینَ یُجَاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللّهِ وَلاَ یَخَافُونَ لَوْمَهَ لآئِمٍ ذَلِکَ فَضْلُ اللّهِ یُؤْتِیهِ مَن یَشَاء وَاللّهُ وَاسِعٌ عَلِیمٌ»(مائده:54).

3.ترویج فرهنگ حق باوری(حق پویی)

در دوران آخرالزمان همه چیز مشتبه می‌شود و فتنه‌ها فراوان می‌شود، ستاره‌های آسمان هدایت، سالیان درازی از غروبشان می‌گذرد وآخرین آن‌ها مدت‌ها است که از دیدگان بشرغایب شده است، در این وضعیت مشتبه و آلوده به شبهات، مؤمنان و متعهدان به امام(عج) ‌باید مسیر حق را تشخیص داده، در مسیر آن حرکت کنند. در تربیت انسان منتظر، باید او را به گونه‌ای پرورش داد که به دنبال حقایق باشد. از منظر امام رضا(ع) حق، پذیرش توحید و حقانیت انبیا از آدم تا خاتم و تصدیق همه امامان در جایگاه جانشینان رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم است. در یک کلام حق، پذیرفتن اصول دین است، آن گونه که قرآن و اهل بیت بیان می‌کنند.

4. گسترش عدالت محوری در جامعه

وقتی به جهان کنونی و مردم ستم دیده و مظلوم می‌نگریم، در نگاه نخست، چنین به نظر می‌رسد که پاک کردن زمین از ظلم و ستم و برچیدن بساط طاغوت، ناممکن است و مظلومان عالم، فریادرسی ندارند، تا حق آنان را از طاغوتیان بگیرد. از سویی، حکمت خداوند بر این تعلق گرفته است که زندگانی انسان براساس فطرت خدادادی جاری شده، شالوده آن که عدالت و عدالت خواهی و ظلم ستیزی است، بدون پاسخ نماند. از طرفی دیگر، مسأله عدل در اسلام از روز نخست در همه زمینه‌ها از بُعد عقیدتی و دینی گرفته تا بُعد فقهی و اجتماعی، مورد توجه و عنایت بوده است.

بشر در طول زمان، همیشه منتظر روزی بوده است که عدالت در جوامع حاکم شود و هم‌چنان در آرزوی آن، لحظه شماری می‌کند؛ تا آن رؤیای دیرینه بشر با ظهور عدل مشتهر به وقوع بپیوندد. امام رضا(ع) امام زمان را عدالت گستر می‌داند و می‌فرماید: الرابع من ولدی ابن سیّده الإماء، یطهّر اللّه به الأرض من کلّ جور و یقدّسها من کلّ ظلم [و هو] الذى یشکّ الناس فی ولادته و هو صاحب الغیبه قبل خروجه، فإذا خرج أشرقت الأرض بنوره و وضع میزان العدل بین الناس، فلا یظلم أحد أحدا؛ (عطاردی، 1406ق: ج1، ص223).

در دعای افتتاح امام عصر(عج) با عنوان عدل معرفی شده است: «اللّهمَّ وصَلِّ علی ولیِّ أمرِکَ القائِمِ المُؤَمَّلِ وَالعَدْلِ المُنْتَظَر». وقتی امامی عدالت گستر است، باید در جامعه نسلی را تربیت کرد که در پی عدالت و خواهان عدالت باشند. عدالت، باید محور اساسی مسائل جامعه باشد و در بحث عدالت، تفاوتی بین افراد نیست.

5. تقویت دینداری در جامعه

امام رضا(ع) می‌فرمایند: رحم اللَّه عبدا أحیا أمرنا. (فلسفی، 1368: ج1، ص109) امر دین به معنای مجموعه‌ای از آموزه‌های اجتماعی دین است. امام رضا(ع) می‌خواهد که دین توسط مردم زنده نگه داشته شود، بنابراین در تربیت نسل منتظر، باید دقت کرد که آن‌ها را به گونه‌ای تربیت نمود که مفاهیم و آموزه‌های دین را به خوبی بدانند و به احیا و نشر آن نیز بپردازند.

6. منزلت شناسی

از دیگر ابعاد تربیتی نسل منتظر، توجّه دادن او به موقعیت، ارزش و منزلتش در اجتماع بشری و نزد خداوند متعال است. نسل منتظر باید بداند که جایگاه و منزلتی که در روایات برای او ذکر شده، مقامی بس عظیم و ارزشمند است. بلندی و مرتبت مقام منتظر به حدی است که آنان را به شهدای در راه خدا تشبیه کرده‌اند. انتظار از باور‌های بسیار با ارزش در تفکر شیعی و اسلامی است که در روایات ما برترین اعمال امت نامیده شده است. بر همین اساس، منتظر نیز باید بهترین امت باشد. اتصاف به صفت انتظار، تناسب و سنخیت با این مفهوم باارزش را می‌طلبد. جایگاه منتظر، جایگاه یک مؤمن متدین و آشنا به وظایف خویش متناسب با زمان و مکان است. در ارزش، جایگاه و منزلت منتظر مؤمن و متعهد، همین بس که هر کدام از آنان با پنجاه نفر از اصحاب رسول گرامی خدا(ص) مقایسه شده و برتر شناخته شده‌اند. این معنا در کلامی نورانی و آسمانی از وجود نازنین پیامبر اسلام(ص) چنین آمده است: سیأتی قوم من بعدکم، الرجل منهم له أجر خمسین منکم، قالوا: یا رسول الله! نحن کنا معک ببدر و حنین و أحد و نزل فینا القرآن، فقال: إنکم لو تحملون ما حملوا لم تصبروا صبرهم؛ (مجلسی، 1421: ج52، ص130)، بعد از شما قومی خواهد آمد که پاداش هر یک از آن‌ها برابر پاداش پنجاه نفر از شما است، گفتند: یا رسول الله! مگر نه این است که ما در حضور شما در بدر و احد و حنین شرکت جستیم و قرآن در میان ما نازل شد؟، فرمود: اگر آنچه بر آن‌ها روی خواهد داد، بر شما روی می‌داد، شما نمی‌توانستید چون آن‌ها صبر و شکیبایی را پیشه خود سازید.

بنابراین باید نسل منتظر را آشنا با وظایف و منزلتشان کرد تا دشمنان نتوانند با تبلیغات، شأن و منزلت آن‌ها را کمرنگ نشان داده، آن‌ها را مجذوب خود کنند.

7.نهادینه کردن فرهنگ انتظار

یکی از عقایدی که باید آن را در نسل منتظر نهادینه کرد، انتظار فرج است. عقیده منتظر بودن، انسان را به گونه‌ای رشد می‌دهد که متناسب با جامعه مهدوی باشد. امام رضا(ع) می‌فرماید: إِنَّ الْقَائِمَ مِنَّا هُوَ الْمَهْدِیُّ الَّذِی یَجِبُ أَنْ یُنْتَظَرَ فِی غَیْبَتِه؛(ابن بابویه قمی، 1395: ج2، ص377) به راستى قائم ما که مهدى است، آن است که باید در حال غیبتش انتظار او را بکشند.

انتظار در زمان غیبت که امام رضا(ع) در کلام خود از آن سخن گفته است، انتظاری عملی است؛ یعنی نسلی که همچون امام زمان زندگی می‌کنند و می‌کوشند در غیاب حضرت، فرهنگ مهدوی را بر جامعه حاکم کنند. این انتظار است که پسندیده و نیکو و مورد نظر امام است.

8. ایجاد فضای مساعد تربیتی در جامعه

محیط مساعد تربیتی، برای تربیت همه جانبه لازم است. اگر جامعه اصلاح نشود، تلاش مربیان به نتیجه مطلوب نمی‌رسد. جامعه فاسد، افراد را به فساد می‌کشاند. یک نسل مطهّر، نیازمند یک فضای سالم است تا بتواند در آن رشد کند؛ به عبارت دیگر، برای آنکه فرزندان و نسلی منتظر و مطهّر از خود به یادگار بگذاریم، لازم است پیش از آن، خود به این باور برسیم که می‌توانیم و باید چنین فضای طاهری را مهیّا کنیم. در بستر چنین فضای طاهری است که انجام وظایف عبادی برای نسل جدید امکان پذیر می‌شود. انقلاب امام مهدی(عج) یک انقلاب جهانی است، نه یک انقلاب منطقه‌ای و محلی. نمی توان تنها به آموزش و تربیت کودک در خانه و مدرسه همت گماشت؛ در حالی که فضای کشور و جهان، فضایی ضد مهدوی است.

امام رضا(ع) در زمان خود با وجود حکامی چون مأمون با تدابیر خود فضای مطهّری را برای نشر فرهنگ اسلام به وجود آورد. به نظر می‌رسد زهد و پرهیزکاری امام بود که این فضای مطهّر را به وجود آورد؛ لذا بر متولیان امر تربیت است که با تمسک به سیره عملی امام، فضایی مطهر را در جامعه به وجود آورند. یکی از روش‌های امام(ع) امر به معروف بود که پیوسته آن را به اصحاب سفارش می‌کرد و می‌فرمود:

إذا امتّى تواکلت الأمر بالمعروف والنّهی عن المنکر فلیأذنوا بوقاع من اللّه تعالى؛ (عطاردی، 1406: ج2، ص382) هر گاه امت من امر به معروف و نهى از منکر را ترک کنند، باید در انتظار عذاب پروردگار باشند.

امام نه تنها مردم را به امر به معروف و نهی از منکر دعوت می‌کرد، بلکه خود نیز به اجرای این فریضه الهی می‌پرداخت تا فساد و فحشای دشمن را خنثا کند. در کتاب ارشاد ذکر شده است که على بن موسى(ع) در خلوت، مأمون را بسیار نصیحت می‌کرد و از خداوند عز و جل بیم مى‏داد و کارهاى خلافى را که انجام مى‏داد، تقبیح مى‏‌کرد.(شیخ مفید، 1413: ج2، ص269).

9. آموزش و گسترش مراسم عبادی در جامعه

از راه‌های تعالی و رشد معنویت و باورهای دینی در خانواده و جامعه، آموزش وگسترش فرایض الهی در جامعه است. در این مورد نیز والدین باید در خانه بکوشند تا انجام فرایض عبادی و فلسفه آن را برای فرزند بیان کنند. در کنار این آموزش، نهادهای تربیتی جامعه چون آموزش و پرورش، دانشگاه، صدا و سیما و رسانه‌های تبلیغاتی هم باید در گسترش تعالیم و فرایض عبادی دین بکوشند؛ برای نمونه می‌توان در جامعه، فریضه الهی نماز را گسترش داد که به گفته قرآن کریم، نماز بازدارنده از فحشاء و منکرات است. امام رضا(ع) درباره فلسفه نماز می‌فرماید: إنّ عله الصلاه أنها إقرار بالرّبوبیه للّه عزّ و جلّ، و خلع الأنداد و قیام بین یدی الجبّار جلّ جلاله بالذّله و المسکنه و الخضوع و الاعتراف، و الطّلب للإقاله من سالف الذّنوب، و وضع الوجه على الأرض کلّ یوم إعظاما للّه جلّ جلاله و أن یکون ذاکرا غیر ناس و لا بطر و یکون خاشعا متذلّلا راغبا طالبا للزیاده فی الدّین و الدنیا مع ما فیه من الإیجاب، و المداومه على ذکر اللّه عزّ و جل باللّیل و النهار و لئلّا ینسى العبد سیّده و مدبّره و خالقه، فیبطر و یطغى و یکون ذلک فی ذکره لربّه عزّ و جلّ، و قیامه بین یدیه‏ زاجرا له عن المعاصی، و مانعا له من أنواع الفساد. (عطاردی، همان: ج2، ص155)

از دیگر موارد تأثیرگذار در جامعه می‌توان به همجواری و بودن در محضر قرآن اشاره کرد. تعالیم قرآنی باید به طُرق گوناگون بین افراد جامعه شناخته و عمل شود. امام رضا(ع) می‌فرماید: اجْعَلُوا لِبُیُوتِکُمْ نَصِیباً مِنَ الْقُرْآنِ فَإِنَّ الْبَیْتَ إِذَا قُرِئَ فِیهِ الْقُرْآنُ یُسِّرَ عَلَى أَهْلِهِ وَ کَثُرَ خَیْرُهُ وَ کَانَ سُکَّانُهُ فِی زِیَادَه؛(فیض کاشانی، بی تا: ج2، ص220) برای خانه‌های خود، بهره‌ای از قرآن کریم، قرار دهید؛ زیرا در خانه‌ای که قرآن قرائت شود، گشایش برای ساکنانش فراهم آید و خیرش فراوان شود و اهل خانه در برکت و فزونی باشند.

10. تأکید بر نقش تعقل در جامعه

عده‏اى بر این باورند که عبادات، منحصر است در انجام نماز و خواندن نمازهاى مستحب و گرفتن روزه‏هاى واجب و مستحب، بدون آنکه در رمز و راز آن اندیشه کنند، یا در زمان و اوضاع آن تعقل نمایند؛ در حالی که در قرآن بیش از هزار بار، کلمه «علم» و مشتقات آن، که نشانه بارورى خرد و اندیشه است تکرار شده است و افزون بر 17 آیه به طور صریح انسان را به تفکّر دعوت کرده است. بیش از 10 آیه با کلمه «انظروا» دقت کنید، شروع شده است. بیش از پنجاه مورد کلمه «عقل» و مشتقّات آن به کار رفته است و در چهار آیه نیز قاطعانه به تدبّر در قرآن امر شده است. همچنین از کلمه «فقه» و «تفقّه» و امثال آن بهره گرفته شده است. امام هشتم اصلی‌ترین عبادت را اندیشیدن و بهره‏ورى از خرد مى‏‌داند و می‌فرماید: لیست العباده کثره الصّیام والصّلوه، وانّما العباده کثره التّفکر فى امر اللّه؛(ابن بابویه، 1378: ج1، ص156) عبادت، زیادى روزه و نماز نیست؛ بلکه بسیار اندیشیدن در امر خداوند است.

11. ارج نهادن به پرهیزکاری در جامعه

محمد بن موسى بن نصر رازى می‌گوید: از پدرم شنیدم که می‌گفت: مردى به حضرت رضا(ع) عرض کرد: به خدا قسم! روى زمین، از جهت پدر، احدى شریف تر از تو نیست، آن بزرگوار فرمود: پدران مرا تقوا مشرف ساخت و اطاعت خدا، ایشان را بهره‏‌مند گردانید، مرد دیگرى به آن بزرگوار عرض کرد: به خدا قسم که بهترین مردمانى، آن حضرت فرمود: اى مرد! قسم یاد مکن. بهتر از من کسى است که نزد خدا تقواى او زیادتر از من باشد و اطاعت خدا را بیش از من رعایت کند. به خدا قسم! این آیه نسخ نشده است: «وَجَعَلْناکُمْ شُعُوباً وَ قَبائِلَ لِتَعارَفُوا إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاکُم».(ابن بابویه قمی، 1378: ج2، ص236)

12. تبلیغات سالم همراه با عمل

در ارائه دین به مردم، نقش تبلیغات بسیار مهم است. امام رضا(ع) می‌فرماید: اگر مردم، معارف دین را از ما می‌شنیدند، عاشق دین می‌شدند. (ابن بابویه، 1403: ص180) اگر اسلام ناب و صحیح از زبان اسلام شناسی آگاه و دلسوز گفته شود، همه تشنگان را به خود جذب کرده و مکاتب مادی و ضد دینی تعطیل می‌شود؛ چون مردم می‌فهمند که سعادت آن‌ها در سایه دین است.

امروزه کشورهای بزرگ، تحقیقات گسترده‌ای در زمینه اسلام انجام می‌دهند و به طور مرموز با نوشتن کتاب و مقاله و فیلم و نمایشنامه با نام دین، دین را می‌کوبند. وظیفه ما است که با تبلیغات سالم، همراه علم و عمل، به مبارزه با دشمنان اسلام برخیزیم.

*نتیجه

یکی از مسائل حساس جامعه کنونی، تربیت نسلی است که با امام عصر خود و فرهنگ ظهور آشنا باشند. در این راستا، خانواده و جامعه هر دو نقشی اساسی را در تربیت دینی نسل منتظر ایفا می‌کنند.

امام رضا(ع) به موضوع مهدویت نظر داشته و در روایات متعددی به موضوع فضیلت انتظار اشاره فرموده است. از نگاه آن حضرت، دین محوری، خدامحوری، اندیشیدن به آینده، با یاد امام عصر زندگی کردن، تفکر جهانی داشتن، و آمادگی ظهور و تخلق به اخلاق امام، از شاخصه‌های نسل منتظر است.

با توجه به ویژگی‌ها و شاخصه‌هایی که آن امام برای نسل منتظر ارئه می‌دهد، می‌توان راهکارهایی را برای تربیت دینی نسل منتظر ارائه داد. در تربیت دینی نسل منتظر، خانواده و جامعه هر دو تأثیر بسزایی دارند؛ لذا در این نوشتار، سازوکارهای تربیت دینی در دو حوزه خانواده و جامعه به طور جداگانه بررسی شده است. البته تعیین کردن یک سازوکار برای خانواده به معنای تأثیر نداشتن جامعه نیست؛ بلکه در تمام موارد، خانواده و جامعه با هم نقش دارند؛ اما گاهی نقش یکی از دیگری پررنگ تر و حساس تر است. توجه به نقش خانواده، باور و ایمان والدین برای تربیتی هدفمند، خودسازی اخلاقی زنان در جایگاه مادران اجتماع، تحکیم خانواده، به کار گیری اصول تربیتی و تشویق جوانان به ازدواج، از راهکارهایی است که نقش خانواده در آن پررنگ تر است.

شناساندن امام زمان(عج) به مردم، ترویج خداگرایی در جامعه، ترویج فرهنگ حق باوری و خدامحوری و عدالت خواهی، تقویت دینداری و ایجاد فضای مطهر، آموزش و گسترش مراسم عبادی، تأکید بر نقش تعقل و نهادینه کردن انتظار فرج از مسائلی است که جامعه در اجرای آن نقش حساسی دارد.

یادداشت از؛ زهرا قاسمی‌نژاد و صغری لک‌زایی

مقدمه:

امروزه گستره و حیطه نفوذ روزافزون و فراگیر تکنولوژی‌های نوین ارتباطاتی، در اضلاع و ابعاد مختلف ، تمام حوزه های گوناگون زندگی اجتماعی جوامع بشری را با تحولات و تغییرات، مداوم و جدی مواجه ساخته و از این منظر ، حیات اجتماعی و آرامش روحی انسان با چالشها و تغییرات روبرو شده است. بسط و دامنه فزاینده و روز افزون شبکه فراگیر اینترنت در تمام شئون زندگی انسان بویژه نفوذ و حضور فعال این شبکه در درون خانه ها که با تحت تاثیر قرار دادن افکار و اذهان ساکنان آنها به وضوح مشاهده می شود ، موجب شده است ، تا زمینه مشارکت مردم در بهره گیری از تجربه و ظرفیت های گروه های مختلف اجتماعی فراهم آید. دامنه فراگیر اینترنت در دو حوزه سخت افزاری ارتباطات، با گسترش روز افزون سایت ها و فن آوری های مرتبط با آن و نیز حوزه نرم افزاری که با ارائه برنامه ها و نرم افزارهای متنوع و غیر قابل تصور، همراه با عرضه محتوا و مطالب روز به روز در حال گسترش است ، سبب شده ، تا شاهد نشانه های حضور و نفوذ آن در تمام جنبه های زندگی بشری باشیم. در این میان مفاهیم و مبانی دینی نیز از تحولات شگرف اینترنت مستثنی نبوده و از آثار و پیامدهای متأثر از آن مصون نمانده است. علی رغم اینکه حوزه ادیان و مذاهب از وسعت و پیچیده گی بسیار زیادی برخوردار است ، در این شبکه جهانی ، طرح مباحثی در ارتباط با آن ، بخش قابل توجهی از فکر و ذهن کاربران را به خود اختصاص داده است. بنابر این در دنیای امروز ، ما با پیچیدگی‌ها وجستارهای خاصی در حوزه ارتباطات مواجه هستیم . اینترنت، اینترانت، ماهواره، رادیو، تلویزیون و دیگر تکنولوژی های نوین، همگی، تنها بخشی از این پیچیده گی ها می باشند
ما در حال حاضر پس از عبور از عصر اطلاعات و ارتباطات وارد دنیای مجازی شده ایم. در این عصر ، فضای مجازی به عنوان یکی از جدیدترین ابزار تبلیغ دینی در یک محیط پر مخاطب ومملو از کاربران جستجو گر مدرن ، امکان انتقال آموزه ها و مفاهیم دینی را فراهم ساخته است. این فضا به گونه ای است که امکان ارسال و انتقال پیامهای دینی را از روش و سبک سنتی به شیوه های نوین مدرن ارتباطی مهیا ساخته است.
اینترنت موقعیت و عرصه ای را برای عرضه و تقاضا و ارتباطات دوسویه اطلاعات و برقراری ارتباط بوجود آورده است که در این میان، هر کشوری از تکنولوژی برتر ارتباطات ونیز محتوای غنی و انبوه برخوردارباشد ، بیشتر می تواند به عنوان کشوری قدرتمند در فضای مجازی تأثیر گذار گردد. به همین خاطر برای حضور قوی و فعال در این فضا می بایست هم در دستیابی و سهل الوصول کردن فناوریهای ارتباطی گامهای جدی برداشت و هم با برنامه ریزی اصولی و کارآمد از طریق غنا بخشی به محتویات و مفاهیم دینی و نیز انبوه سازی آن در قالبهای متفاوت ، نوین و جذاب برای حضور پر رنگ تر و تأثیرگذارتر بر مخاطبان و کاربران اقدامات شایسته و بایسته انجام داد. فضای مجازی بستری است که در آن ضمن اینکه ذخیره، نگهداری و نقل و انتقال این اطلاعات و داده ها ، بسیار ارزانتر و ساده تر انجام می شود ، بلکه دامنه و وسعت فراگیری و بهره مند سازی کاربران از سلائق و عقاید متکثر و اقوام و ملل مختلف در گستره جهانی نیز بسیار فراگیرتر و وسیع تر می باشد. به همین خاطر با توجه به آمار نسبتاً مناسب کاربرانی که به دنبال اطلاعات معنوی و مذهبی هستند ، رشد روز افزون فناوری اطلاعات زمینه ی بسیار خوبی را فراهم کرده که در قالب آن ، جستجوگران در حوزه دین پژوهی و کاربران دسترسی آسان تر و سریع تری به اطلاعات خواهند داشت.
امروزه اینترنت، فضا و موقعیتی را در عرصه فن آوری و اطلاعات در جهان کنونی ایجاد نموده، که به هیچ عنوان توجیهی برای چشم پوشی و نادیده انگاشتن آن وجود ندارد. گسترش روز افزون و همه جانبه و نیز حضور بسیار فراگیر آن در تمام زوایای پنهان و آشکار جوامع انسانی موجب شده ، تا از آن برای تبادل اطلاعات و انتقال مفاهیم و محتوای هدفمند ، بهره گیری شود. توسعه لحظه به لحظه حوزه نفوذ آن در تمام ابعاد جامعه بشری و افزایش کمی تعداد کاربران آن در مقیاس وسیع ، موجب شده است ، تا عصر حاضر را عصر مجازی بنامند. انباشت اطلاعات در اینترنت که به مرحله انفجار نزدیک شده است و وجود محتوا و مطالب برای هر سلیقه و ذوقی از هر قشر و صنف ، در مقاطع سنی مختلف از کودک گرفته ، تا افراد مسن و نیز سهل الوصول بودن و دسترسی آسان به اطلاعات و ارزانی و سادگی در برقراری ارتباط با کاربران از هر فکر و عقیده و مذهب و … موجب شده تا نوع جدیدی از مفاهیم ارتباط و تعامل بین اقوام و جوامع مختلف بشری در این فضای مجازی شکل گیرد.
اگر نیم نگاهی به تعداد کاربران و ارائه کنندگان مفاهیم و محتوای سایتها و وبلاگها و .. در فضای مجازی بیندازیم، در می یابیم که جهان غرب با تمام توان و ابزار مختلف در حال بسط و گسترش فرهنگ خود برای غالب شدن بر دیگر اندیشه ها و افکار کشورهای مشرق زمین، بویژه جهان اسلام می باشد. به همین خاطر لازم است که ما در درجه اول ، حضوری پررنگ ، بسیارفعال و قوی در عرصه فضای مجازی ، برای مقابله با این تبادل اطلاعات یکسویه و ضد ارزشی و منفی داشته باشیم و در درجه دوم با حضور گسترده خود در تمام قالبهای موجود در فضای مجازی ، محتوای غنی اسلامی و فرهنگ اصیل ایرانی را برای توجه و آشنایی بیشتر کاربران جویای حق و تشنه آموزه های ناب اسلامی و فرهنگ غنی دینی وملی مشرق زمین و ایران اسلامی ، عرضه نماییم. به هر میزان که دچار کم کاری شویم و یا ورود و حضور پر رنگ در فضای سایبر را جدی نگیریم و یا تعلل و غیبت در تمام صحنه ها و زمینه ها و بسترهای قابل بهره گیری در این فضا داشته باشیم ، مطمئناً لطمات و صدمات جبران ناپذیرتری در آینده در زمینه ارتباطات و تبادل اطلاعات با جهان خارج خواهیم داشت و این فرصت بسیار ارزشمند ، با بی توجهی ما ، تبدیل به تهدید خواهد شد. لذا شایسته است در این فضای چالشی با هدف تبدیل تهدید و تحدید زمان و مکان تبلیغ وترویج فرهنگ اسلامی و ایرانی ، به فرصت ، یا برای کاهش تهدیدها ، در مقابل فرصتها بسیار زیرکانه و مسئولانه به بهره گیری از تمام توان و ظرفیت سخت افزاری و نرم افزاری در این حوزه ، وارد عرصه تولید و انتقال مفاهیم ، محتوا و اطلاعات شویم.
همواره باید این نکته اساسی را مدّ نظر قرار دهیم که فضای مجازی، یک فضای رقابتی و عرضه و تقاضا بوده و تولید اطلاعات مربوط به دین و دیگر اطلاعاتی را که ضدیت و مخالفت آشکار با ادیان دارد،بعنوان یک ابزار دو سویه یکجا با هم عرضه می کند. این جاست که کاربران با آزادی عمل و اختیار کامل به انتخاب و گزینش محتویات و اطلاعات می پردازند.در نتیجه کاربر اطلاعاتی را برمیگزیند که قرابت یا نزدیکی بیشتری با نظرات و سلائق او دارد. در این فضا صرف انبوه سازی اطلاعات کاربردی ندارد، بلکه اطلاعاتی که با در نظر گرفتن سلیقه کاربر و با برنامه ریزی صحیح بر اساس اصول علمی و مخاطب شناسی در نظر گرفته می شود و از قوت استدلال علمی و عقلی و نیز جاذبه های مناسب روز برخوردارمی باشد ، می تواند تا حدی موجب رضایت مخاطبان را فراهم آورده و تأثیر بسزایی بر آنها داشته باشد.
ارتباطات بشرامروز ، همزمان با آغاز قرن بیست‌ویکم ، به شکل نوین و بسیار پیچیده ای آغاز شده است. گسترش روزافزون ارتباطات در محیط مجازی در عرصه ارتباطی جدید و ظهور اشکال سه بعدی در انتقال مفاهیم و ارتباطات ، زمینه هایی هستند که نگاه جدیدی را در این خصوص می طلبد. امروزه با کوهی از اطلاعات مواجه هستیم. از طرفی اشکال نوین ارتباطی با عناوین وب ٢ و ٣ و ٤ در پیش روی ماست که در این فضای مجازی بیش از آنچه که کاربر بخواهد و انتظار و ظرفیت آن را داشته باشد، اطلاعات در اختیار اوست. این اطلاعات ، شامل دانش و آگاهی معادل توانایی انسان و بزرگترین سرمایه سازگاری او با دنیای جدید است. در حال حاضر وجود میلیون ها سایت و وبلاگ ها و.. در فضای مجازی که به مثابه درگاههای ارائه اطلاعات و پایگاهای آموزشی فرهنگی اجتماعی و.. در محیط اینترنت هستند، مانند یک مرکزآموزش و ارائه کننده خدمات اطلاعات مجازی ، مخاطبان وکاربران اینترنت را با انواع و اقسام نیازها ، تغذیه و تأمین می کنند. در این محیط این امکان و فرصت برای آنها وجود دارد که بتوانند به تمام اطلاعات مورد نیاز در تمامی جنبه ها و زمینه هایی که فکر بشرتوان شناخت و دریافت آن را دارد ، در هر زمان ممکن و در هر کجا و به هر قدر و میزانی که تمایل داشته باشد ، دست یافته و آن را کسب نمایند.
به همین خاطر، اینترنت تأثیر گذارترین و پر مخاطب ترین رسانه ای است که در میان سایر رسانه ها ، نقش تعیین کننده ای در فرهنگ سازی ، در سطح جوامع دارد.
جالب است بدانیم بیشترین کاربران و مخاطبان اینترنت را نوجوانان و جوانان تشکیل داده و آنها بخشی از اوقات روزانه خویش را به این محیط اختصاص می دهند. با توجه به اینکه آنها در مرحله ای از زندگی خویش به سر می برند که بیش از سایر اقشار در معرض تأثیرپذیری فرهنگی قرار دارند و عمدتاً نیزاز استفاده کنندگان این پدیده هستند ، این ارتباط می تواند در نگاهی مثبت ، زمینه تعالی و افزایش آگاهی ها و نیز رشد مهارت های مختلف آنها را فراهم سازد و در نگاه منفی نیز زمینه ساز فساد ، انحراف و در نهایت سقوط آنها گردد ؛ بنابراین اینترنت از یک طرف این امکان را برای نوجوان و جوان ایجاد می کند ، تا تحول و دگرگونی مثبت و اساسی در ساختار هویت و شخصیت او ایجاد شود و او را در مسیر کمال و دانایی و ارزشمداری سوق دهد و از سوی دیگر هم می تواند او را درگیر گروهها و افراد ناهنجار و ضد ارزش و ضد دین که به وفور در فضای اینترنت حضوری فعال دارند ، نماید و رفته رفته او را از فطرت و هویت اصیل خویش دور ساخته و به فردی ناهنجار و منحرف تبدیل نماید. با توجه به حضور گسترده و وسیع نوجوانان و جوانان در محیط اینترنت ، لازم است در برنامه ریزیها و فعالیتهای هدفمند در حوزه تکنولو‍ژی ارتباطی، به ویژه فضای سایبر ومجازی، جایگاه و نگاه وی‍‍‍‍ژه ای نسبت به آن داشته باشیم.
جمهوری اسلامی ایران در خاورمیانه جزو اولین کشور هایی بود که به اینترنت دست یافت . دسترسی به اینترنت در ایران از سال ١٣٧٢ بیشتر برای مراکز دانشگاهی و پ‍ژوهشی امکان پذیر بود که به تدریج این پدیده به دیگر مراکز علمی ،فرهنگی اجتماعی و اقتصادی گسترش یافت. به همین خاطر با عنایت به نقش محوری جمهوری اسلامی در تولید علم و دانش در میان کشورهای اسلامی و نیز تأکید فراوان مسئولان نظام مبنی بر ایجاد جنبش نرم افزاری ، لزوم توجه بیش از پیش به بهره گیری و استفاده از اینترنت و فضای مجازی آشکار می گردد .
با توجه به اینکه در حال حاضر نگرش فرهنگی و اجتماعی وسیاسی کاربران بیش تر از دیگر زمینه هاست و کارکرد اقتصادی و تجارت الکترونیک کمتر از کارکردهای فرهنگی و اجتماعی و سیاسی مد نظر می باشد، به همین خاطر به دلیل مهیا بودن شرایط و لوازم کار فرهنگی و دینی در فضای اینترنت ، نسبت به دیگر امور زندگی بشری به خصوص برای کاربران ایرانی در درجه اول و در مراحل بعدی برای مخاطبان در سایر کشورها ، ضروری است ابتدا شناختی دقیق ازظرفیتها و پتانسیل محیط اینترنت و فضای مجازی در توسعه فرهنگ دینی صورت پذیرد و در گام بعدی برنامه ریزی های راهبردی مدون و اصولی و کاربردی برای حضور فعال در فضای اینترنت با هدف نفوذ وتأثیرگذاری مناسب در میان مخاطبان و کاربران مختلف انجام شود و نهایتاً با ایجاد پایگاههای ارتباطی و اطلاعاتی با شیوه های نوین و پر مخاطب، تعاملی دوسویه ، در جهت گسترش تبادل اطلاعات و محتوا و تعاملات اجتماعی و فرهنگی بوجود آید.
در این راستا با هدف فراهم سازی زمینه حضور گسترده مبلغین و متولیان حوزه فرهنگ دینی در محیط سایبر وفضای مجازی، سعی شده است بسترهایی را که ظرفیت و توان ایجاد جاذبه و تجلیب برای مخاطبان و کاربران را در این محیط دارند از طریق برقراری ارتباط تعاملی و دو سویه با کاربران، با ملحوظ داشتن نوع سلیقه و علائق آنها فراهم آورد، تا ضمن بهره مندی از مفاهیم و آموزه های دینی، در نهایت، زمینه اقبال آنان به سوی دین مداری، انجام اعمال عبادی و مناسکی، مساجد و نمازخانه ها در فضای پیچیده و گسترده مجازی و اینترنت فراهم گردد.

ضرورتها و الزامات

قبل از ورود به بحث اصلی، شایسته است که دلایل و چرایی پرداختن به این موضوع مهم که امروزه از جایگاه ویژه ای در بین علوم مختلف برخوردار گردیده است بیان شود. اگر ضرورت و الزامات این بحث به درستی تبیین وتشریح نگردد و زمینه درک و شناخت منطقی و علمی از آن به عمل نیاید. قطعاً اهمیّت و نقش بسیار مهم آن در کنکاش و واکاوی مباحث مطروحه که در ادامه خواهد آمد ناشناخته و مبهم باقی خواهد ماند. به همین خاطر در ادامه، ابتدا عصر مجازی ( که درحال حاضر در این عصر قرار داریم ) مورد بررسی قرار گرفته سپس جایگاه مسجد در این عصر با توجه به ، شأن و منزلتی که این نهاد فرهنگی در بین مردم جامعه اسلامی برخوردار است بررسی می شود ، و در آخر بحث نوجوانان و جوانان با توجه به اینکه بخش عظیمی از جمعیت جامعه ما را تشکیل می دهد وازسوی دیگر، عمده ترین کاربران و مخاطبان اینترنت را نیز این قشر عظیم تشکیل می دهند، مورد تحلیل، تدقیق نظر و بررسی قرار خواهد گرفت:

١ – عصر مجازی (figurative age) :
با توجه به ابزار ها و وسایل موجود در دست بشر و میزان پیشرفت تکنولوژی می توان سه دوره در زندگی بشر را از یکدیگر تفکیک کرد :
«سی هزار سال ابتدایی را می توان عصر کشاورزی نامید که هدف آن ، تهیه و تامین غذا برای انسان بود .

عصر بعد به صنعت معروف شد که ٥٠٠ سال به طول انجامید . در عصر صنعت، علم ، پیشرفت و توسعه شایان توجهی یافت.

این عصر با اختراعاتی چون ماشین بخار آغاز شد و با ورود یخچال، تلویزیون و … به زندگی انسان، پس از سال ١٩٠٠ میلادی، وی را در مرحله دیگری از زندگی ، مورد آزمایش قرار داد. این عصر هم مانند دوره‏های قبل پس از مدتی سپری گردید و نیاز بشر به اطلاعات بیش از پیش موجب ورود کامپیوترها به عرصه زندگی انسان در سال ١٩٤٩ یا ١٩٥٠ می‏گردد. از سال ١٩٨٠ به بعد که تقریبا کامپیوترهای خانگی وارد عرصه زندگی مردم می‏شوند،

این عصر جدید خودش را بیشتر نشان می‏دهد که از آن تحت عنوان “عصر اطلاعات یا دانش” یاد می‏شود. نماد این عصر یا موج سوم، همان اینترنت و کامپیوتر است که می‏بینیم در زندگی ما به گونه‏ای شگفت‏انگیز نفوذ کرده است این دوره درحال گذر بوده و از١٢ سال قبل ، توسط دانشمند ایرانی جناب آقای دکتر جلالی، تئوری عصر مجازی سه بعدی D VIRTUAL AGE THE FOURTH WAVE OF CHANGE) ٣) و یا موج چهارم مطرح گردید.

عصر مجازی، (دنیای سه بعدی) را با یک مثال می توان بیشتر شناخت. اگر یک درخت ‏سیب را که شما در تلویزیون می بینید، به گونه‏ای باشد که احساس کنسید می توانید از آن سیب بّکَنید ، این همان دنیای سه بعدی است. اگر این حالت را در زمینه آموزشی به کار گیریم، خیلی معنا پیدا می‏کند »: [١]

الف - نظریه صفحه جهانی (global screen):
همچنانکه اشاره شد عصرسوم را عصر ارتباطات نامیده اند و یکی از دلایل اصلی نظریه «مک لوهان» در ارتباط با نظریه دهکده جهانی ، گسترش روز افزون و پیچیدگی بسیار وسیع اطلاع رسانی و فناوری اطلاعات می باشد. در حال حاضر و دامنه و تکنولوژی ارتباطی بسیار تنگاتنگ شده است و با میکرو رایانه ها و ریزنرم افزارها وارد عرصه جدید جهان ارتباطات شده ایم به نظر می رسد که نظریه دهکده جهانی معنا ومفهوم واقعی خود را از داده است؛

اکنون ارتباطات چه در حوزه سیاست و چه درحوزه اقتصاد ویا فرهنگ و…، آنچنان با یکدیگر گره خورده است که می توان نظریه «صفحه جهانی» یا “global screen” را بدیل و جایگزین نظریه قبلی دانست. در صفحه جهانی می توان با کوچکترین دریچه صفحه رایانه وحتی صفحه گوشی امکان ورود به جهان ارتباطات را پیدا نمود و به مثابه ی کانال حضور در جامعه جهانی می باشد.البته طرح این گزینه در پی تأیید نظریه مک لوهان (دهکده جهانی) نیست چرا که وی و سایر اندیشمندان غربی که آرایی مشابه را ارائه داده اند همگی به دنبال سوق دادن نظام سیاسی جهانی به سوی نظام لیبرال دمکراسی است که به هیچ وجه مورد تأیید اندیشمندان متعهد اسلامی نمی باشد. اما پیشرفت سرسام آور و دم افزای فن آوری نوین به گونه ای است که هر گونه قدرت تفکر و تقابل را از جوامع بشری گرفته است و همه اعتقادات، ارزشها و سنت های آنان را تحت تأثیر قرارمی دهد. بر این اساس و با هدف سر آمدی و هماوردی بر اهداف مغرضانه مذکور و تبلیغ فراگیر ارزشهای دینی و مذهبی نظریه صفحه جهانی مطرح می شود.این نظریه در بر گیرنده امکان بهره گیری از صفحه وب برای همه ملتها در اقصی نقاط جهان و آشنایی با نظریات و آموزه های بی بدیل دینی قابل طرح و عرضه در مقیاس جهانی و در عصر مجازی می باشد

ب- روند تغییرات اساسی در عصر مجازی:[٢]
١- حرکت از جامعه صنعتی به سوی جامعه اطلاعاتی.
٢- از تکنولوژی نیرو افزا به تکنولوژی دانش افزا.
٣- از اقتصاد ملی سنتی به سوی اقتصاد جهانی دانش محور.
٤- تغییر نگرش از کوتاه مدت به بلند مدت.
٥- از تمرکز به عدم تمرکز.
٦- از سازمانهای سنتی به سازمانهای مجازی.
٧- از کار فردی به کار گروهی و مشارکتی.
٨- از ساختار سلسله مراتبی به نظام شبکه ای.
٩- از یک انتخابی به چندانتخابی.
١٠- از کار فیزیکی به کار فکری.
١١- از ابزار سنتی به ابزار الکترونیکی

ج- ضرورتها و الزامات در محیط سایبر و فضای مجازی:
در محیط سایبر و فضای مجازی «فرد می تواند فعالیت های دنیای واقعی خود را وارد کند. از خصوصیات بارز این فضا بی مکانی و بی زمانی است. از بین رفتن فاصله مکانی و افزایش بی سابقه توان انسان ها برای مبادله و مراوده با یکدیگر ، فرایند هویت یابی جمعی افراد را دگرگون کرده است.»[٣]
از سوی دیگر«تکنولوژی کامپیوتر ، ورود به شاهراه های اطلاعاتی را در فضای مجازی مهیا ساخته و همچنین فضا و بازاری را برای سرگرمی طیف وسیعی از افراد به خصوص نوجوانان و جوانان فراهم کرده که به سرعت و به طور مداوم ، رو به رشد است. مرکز ثقل این تاثیر روی نسل در حال رشد یعنی نوجوانان و جوانان است. به عبارتی دیگر ، بخش قابل توجهی از زندگی جوانان امروز را ارتباطات با اینترنت تشکیل می دهد این ارتباط می تواند به رشد مهارت های مختلف یادگیری منجر شود
ویژگی های فضای مجازی سرعت عمل ، ناشناس ماندن و سیال بودن است که کاربر در این فضا ظاهرا احساس امنیت می کند . در این فضا تفاوت های جنسیتی ، قومی ، نژادی و مذهبی دیگر مهم نیست و فرصت های جدیدی را نیز برای نمایش شخصیت در اختیار کاربران قرار می دهد.»[٤] در ذیل ، تعدادی از ضرورتهایی را که در این فضا دارای اهمیت می باشد را بر می شمریم:
١- تعداد قریب به دو میلیارد نفر از شش میلیارد جمعیت جهان از اینترنت استفاده می نمایند. به همین خاطر برای این تعداد مخاطب لازم است زمینه ی تعامل و ارتباط با آنها ایجاد گردد. تعداد کاربران در داخل ایران نیز ٢٣ میلیون نفرمی باشند و در سال ٢٠٠٨ در سطح جهان از نظر جمعیت استفاده کننده، رتبه ١٧ راکسب نموده ایم.
٢- حضور بسیار وسیع و فراگیر بلاگرها و صاحبان سایتها، درگاهها و…. در فضای مجازی با هدف ترویج و بسط اندیشه های مادی گرایانه، افکار انحرافی، باطل و شبهه افکن، لزوم حضور جدی ما را در این فضا برای مقابله نرم با آنها و جوابگویی به شبهات و تشکیک های ایجاده شده ونیز ترویج افکار حق گرایانه وآموزه های ناب اسلامی می طلبد.
٣- جمهوری اسلامی یکی از کشورهای مرجع و پیش قراول در خصوص مباحث علمی می باشد به همین خاطر بایسته است. برنامه و طرحهای نرم افزاری و کاربردی با بهره گیری از محتوا و متون غنی اسلامی برای مقابله علمی و توأم با دانش و اندیشه برای دیگر کشورهای اسلامی پیرامونی تهیه و ارائه نماید.
٤- پیامبر گرامی اسلام را «طبیب الدوار» می نامیدند. و حضرت ایشان مثل یک پزشک و طبیب به دنبال بیماران روحی و روانی می گشتند و تنها منتظرمراجعه آنها برای درمان نبودند و پیشقدم برای درمان می شدند. دوره گردی برای تبلیغ دین ، از آن روی ضروری می نماید که امروزه با توجه به گسترده گی تکنولوژی مدرن و حضور شبکه های ارتباطی فردی و رسانه ای در مکانهای دور از دسترس و خانه های شخصی موجب شده است که در فضای مجازی آسیب های فکری و اجتماعی و انحرافی بیشتری مشاهده شود به همین خاطر باید خود به دنبال درمان بیماری ورفع آسیب های روحی و روانی و… باشیم.
٥- غالب کاربران محیط سایبر و فضای مجازی را نوجوانان و جوانان تشکیل می دهند که به عنوان جامعه هدف ما محسوب می گردند.
٦- درنوردیدن مرزهای جغرافیای وعدم محدودیت مکانی در این محیط سبب می شود که در آن واحد از سراسر جهان میلیون ها نفر بتوانند از برنامه استفاده کنند. برای برنامه ریزی اقوام، نژادها، طوایف و ملتهای مختلف که از تنوع و تکثر گسترده ای برخوردارند.در درجه اول شناخت دقیق و همه جانبه آنها بسیار لازم است که این امر در محیط سایبر و فضای مجازی با اندکی دقت و کار کارشناسی به راحتی و با صرف حداقل هزینه مالی و منابع انسانی انجام پذیرتر خواهد بود.
٧- معنا نداشتن زمان و وقت در استفاده از شبکه اینترنت به گونه ای که هر لحظه که کاربر اراده کند فضا برای استفاده او مهیا می باشد. این امر سبب می شود تا در این فضا به صورت online و هم به صورت offline تمام وقت حضوری فعال داشته باشیم در غیر این صورت از قافله زمان در تبلیغ دینی عقب خواهیم ماند..
٨- با توجه به گسترش روز افزون شبکه فیبر نوری که زیر ساخت توسعه اینترنت پر سرعت در کشور می باشد. و هم اکنون بسیاری از شهرها و حتی روستاها ( بیش از ٧٠٠٠ روستای کشور) واحد it شده اند به همین خاطر برای پر کردن فضای مجازی با محتویات و اطلاعات غنی دینی و جلو گیری از خلاء و فقدان مفاهیم و آموزه های دینی ، ضروری است که حضوری فعال در شبکه داشته باشیم.
٩- با توجه به اینکه یکی از مهمترین ابزار و وسیله حضور و نفوذ در فضای مجازی ، تلفنهای همراه می باشند و هم اکنون ضریب نفوذ تلفن همراه در ایران در سال ٢٠٠٨ به میزان٣٠/٣٨ از هر ١٠٠ نفر و در جهان ٤ میلیارد نفر تا پایان سال ٢٠٠٨ یعنی به میزان ٦١ در صد می باشد ، این امر می طلبد به خاطر سهل الوصول شدن ارتباطات مجازی و گسترش ضریب نفوذ آن در تمام لایه های جوامع به ویژه در میان نوجوانان و جوانان ، زمینه های حضور فعال را در این فضا فراهم نمائیم تا بخش زیادی از مخاطبان موجود را با عدم حضورمان از دست ندهیم.
١٠- انسان به کسب علم وآشنایی با محیط اطراف برای افزایش آگاهی توأم با آموزش مستمر و دائمی نیازمند است. با توجه به تأکید آموزه های دینی در کسب علم و دانش ولو با سفر چین و فریضه دانستن علم برای هر مسلم و مسلمه ، امروزه که شاهد گسترش روز افزون و دم افزای تکنولوژی و فناوری اطلاعات در تمام زمینه ها هستیم با تأسی از منویات پیشوایان دینی و نیز اجابت دستورات اسلامی یادگیری تمام اضلاع و زوایای تکنولوژی ارتباطی و اینترنت هم در حوزه سخت افزاری و هم برنامه نویسی و برنامه ریزی و برنامه دهی با هدف تبلیغ مفاهیم و آموزه های دینی بسیار ضروری می باشد.
١١- با توجه به اینکه مهمترین هدف دین مبین اسلام ، ابلاغ آموزه های دینی می باشد رساندن پیام دین، نیاز به مخاطب دارد که این مهم با حضور و مشارکت آنها معنا می یابد به همین دلیل ارتباط با مخاطبان از اولویتی خاص در امر تبلیغ ، برخوردار است .فضای مجازی این عرصه را به آسانی در اختیار مبلغان و متولیان امر ترویج دین قرار داده است. در فضای مجازی ارتباط وتعا مل دوسویه وآسان کاربران و مخاطبان با مدیران سایتها و وبلاگها و… وجود دارد.
١٢- میزان علاقه وجذابیت محیط سایبر و فضای مجازی ، برای نوجوانان و جوانان می طلبد تا از این زمینه و بستر بسیار مناسب برای ترویج و بسط اهداف دینی به نحو مطلوب و بهینه استفاده نماییم.
١٣- مطالب و اطلاعات و محتوای موجود در محیط سایبر و فضای مجازی همانند کوهی از داده ها و اطلاعات می باشد که به حد انفجار رسیده است. بایسته و ضروری است جهت ساماندهی محتوا و اطلاعات مفید و مثبت جهت بکار گیری بهینه و یا باز آفرینی، آنالیز و پالایش آنها گامهای اساسی و کاربردی برداریم تا شاهد صدمات جبران ناپذیرناشی از خلاء حضور ما در این فضا در آینده نباشیم.
١٤- قرآن کریم همواره برای کسانی که صداها و پیامهای مختلف را می شنوند و بهترین آنها را انتخاب می کنند با بشارت یاد می نماید. یکی از بسترهای اجرایی و قابل اجرای این آیات در محیط سایبر و فضای مجازی مفهوم ومعنی پیدا می کند. قدرت بالا در انتخاب موضوع و گزینش نوع مطالب یا برنامه دلخواه ارائه شده و وجود محتوا و مطالب احسن و مناسب در اینترنت امکان پذیر می باشد.
١٥- امروزه رفته رفته بسیاری از امور مربوط به حیات بشری از هر چیزی که در تصور و ذهن آدمی می گنجد از تجارت گرفته تا اقتصاد، فرهنگ، سیاست، امور اجتماعی، خانوادگی، عبادی و مناسکی، خدماتی و رفاهی، ورزش و تفریح، کشاورزی و…، از پیر و بزرگسال تا کودک ، به گونه ای است که به نحوی از انحاء جای پای شبکه اینترنت و فضای مجازی در همه آنها قابل لمس و مشاهده است. با این تفاسیر در آینده برای انجام هر امری به خصوص اموری که در حوزه تبلیغ بوده و با افکار و اذهان جوامع مرتبط است بدون بهره گیری از سایبر و عدم حضور در فضای مجازی امکان پذیر نبوده و هیچ موفقیت و توفیقی برای وصول به نتایج آن متصور نخواهد بود.

٢- مسجد:
همانگونه که در آیات و روایات اسلامی وارد شده است هدف از تأسیس و بنای مسجد، اختصاص مکانی خاص برای انجام امور عبادی و معنوی مسلمانان بوده است. و عمارت کنندگان مسجد کسانی هستند که به خدا و روز قیامت ایمان و باور دارند به همین جهت مهمترین دلیل اقبال به این مکان مقدس، ابعاد معنوی، مناسکی و عبادی آن می باشد. با عنایت به این که غایت و هدف اصلی این مقاله، ترویج فرهنگ مسجد و بسط و فرهنگ سازی بعد معنوی آن است به همین خاطر سعی شده است زمینه های معنوی و ضرورتهای در نظر گرفتن این بُعد مهم در بررسی و تحلیل محیط سایبر و فضای مجازی با هدف روی آوری و استقبال بیشتر نوجوانان وجوانان به آن مد نظر قرار گیرد:
١/٢- مسجد، مکان مقدسی محسوب می شود که با احکام ویژه خود به خانه خدا (بیوت الله) شهرت دارد. سابقه ١٤٠٠ساله این مکان مقدس ونقش آفرینی آن، در همه تحولات اجتماعی و دینی، آن را به عنوان پایگاه نشر معارف الهی معرفی نموده و همین امرسبب شده است، تا این مکان از سایر مکانهای دیگر، متمایز گردد.
٢/٢- «مسجد یک رویکرد تربیتی دراز مدت دارد. افراد، از سن نوجوانی، تحت تربیت مسجد قرار می گیرند و تا پایان عمر به صورت خودجوش، درچند نوبت با حضور در مسجد، مراسم مختلف را برگزار نموده و مسائل و احکام دینی را آموزش می بینند. برای یک شخص معتقد، می توان به طور میانگین، تاپایان عمر محاسبه نمود که هزاران ساعت ، تحت تربیت مسجدی قرار می گیرد، اگردر نوجوانی و جوانی، این روند تربیتی به نحو شایسته برنامه ریزی شود،انتظار می رود، تا پایان عمر، این روند استمرار و تداوم داشته باشد.»[٥]
٣/٢- در میان اماکن و پایگاههای موجود و فعال در حوزه دین و مذهب، به طور قطع و یقین می توان ابراز داشت که مناسب ترین و بهترین مکان به عنوان پایگاه تبلیغ و ترویج معنویت در سطح جامعه، مساجد می باشند.
٤/٢- مسجد بیوت الله است. یعنی خانه خدا، خانه ای که بنیان، ذات واصل آن با هدف بسط معنویت و دینداری بنا شده است.
٥/٢- محیط و فضای حاکم بر مسجد، حال وهوای معنوی دارد و فضای معنوی بر آن حاکم است.
٦/٢- ورود وحضور و جذب مخاطبان و نمازگزاران ، دارای انگیزه و مایه های معنوی بوده و با هدف کسب معنویت در مساجد حضور پیدا میکنند.
٧/٢- صبغه مسجد، صبغه ای معنوی است و بوی معنوی وخدایی دارد.
٨/٢- جایگاهی را که مسجد در بین عامه مردم بدان مشهور و معروف شده است شهره ای معنوی و الهی دارد.
٩/٢- نیات و اهداف اصلی بنا کنندگان و اداره کنندگان آن ، عمران معنوی است. وانگیزه مادی در آن مفهومی ندارد.
١٠/٢- کارکرد مسجد در درجه نخست ، کارکردی معنوی و دینی است. اهداف آرمانی حاکم برمسجد آرمانهای معنویست.
١١/٢- بروندادها وخروجی های مسجد با خمیر مایه های معنوی همراه بوده و موجبات تقویت و بسط معنویت را برای مخاطبانش فراهم می سازد.
١٢/٢- اجتماع تشکیل یافته در مسجد ، اجتماعی معنوی است.
١٣/٢- نتایج و بازخورد حضور در مسجد، احصاء رفتار و منشی معنوی است.
١٤/٢- ارزش های حاکم بر مسجد ، حاوی ارزشهای معنوی است.
١٥/٢- برنامه ها وافعال واعمالی که در مسجد انجام میگیرد تماما به طور مستقیم ، معنوی بوده یا در جهت تقویت وتثبیت معنویت در مخاطبان اجرا می شود.

٣- چرایی و ضرورت توجه به نوجوانان و جوانان:
شخصیت نوجوان و جوان، تحت تأثیر عوامل و مؤلّفه‏هاى فراوان شناخته شده و یا ناشناخته بیرونى ودرونى شکل مى‏گیرد. در کنارمؤلّفه‏هایی چون: وراثت، خانواده، جامعه، ملّیت، زیست بوم، طبقه اجتماعى، فرهنگ عصرى ملّى و جهانى، دیانت، گرایش سیاسى، میزان تحصیلات، نوع تخصص و عوامل پیچیده و…. مبحثی جدید با عنوان حضور در فضای مجازی و اینترنت در چند سال اخیر به این مؤلفه ها اضافه شده است که میزان اثر گذاری آن بسیار عمیقتر و وسیع تر می باشد و بایسته است مطالعه دقیق و جامع علمى، نسبت به تبیین و تحلیل آنها انجام پذیرد و هر یک از مؤلفه های مذکور، منشاء و ملازم ظهور و بروز «مقتضیاتى»است که درتخاطب وترابط با جوان وتنظیم مناسبات با این نسل، می بایست عمیقاً و دقیقاً و نیز از نظرکمّی و کیفی مورد ملاحظه جدی و مداقه نظر قرار گیرند . در ادامه بحث ، علل و ضرورتهای توجه و عنایت ویژه به موضوع نوجوان وجوان ، مورد کنکاش و برسی دقیق تر قرار خواهد گرفت:
١/٣- با توجه به اینکه بیش از٥٠ درصد ترکیب جمعیتى کشور، در مقطع سنى نوجوانى وجوانى قراردارند، باید برنامه ای را در محیط سایبر و فضای مجازی برای این قشر عظیم ، طرح ریزی نمود که زمینه ساز سوق دادن آنها به سوی مساجد باشد
٢/٣- بیشترین کاربران و مخاطبین در محیط سایبر و فضای مجازی را نوجوانان وجوانان تشکیل می دهند. این امر نه تنها در کشور ما بلکه در سایر کشورهای جهان نیر به همین گونه است.
٣/٣- مدیران و متولیان سایتها و درگاههای مجازی ، تمام سعی و تلاش خویش را به کار می گیرند تا با بهره گیری از قالبهای مختلف هنری ، تصویری وگرافیکی، نهایت جذابیت بخشی را در فضای مجازی به اجرا درآورند که در این خصوص ، موفق نیز بوده اند. امروزه این محیط ، بیشترین جذابیت را برای نوجوانان و جوانان دارد و آنها بیشترین تأثیر پذیری را از این فضا دارند.
٤/٣- دراین مقطع، شخصیت و هویت آنان شکل مى‏گیرد، لذا اتّخاذ رفتار مثبت و نهادینه شدن این گونه رفتارها در وجودشان، مى‏تواند آینده آنان و جامعه را، از حیث حفظ هنجارها وارزشها بیمه نماید و از بسیارى انحرافات و کجرویها جلوگیرى نماید. ایجاد جامعه ای سالم برای فردا، درگرو داشتن نگاهی ویژه ، به نوجوانان و جوانان امروز است وآشنا سازى این قشر با مبانى دینى و معرفت‏شناسى در فضای مجازی با محتوای غنی دینی و مناسب ؛ آنها را در برابر هجمه فرهنگ بیگانه، مقاوم خواهد ساخت.
٥/٣- جوهره وجودى نوجوان وجوان، تحوّل خواهى و تحوّل گرایى است. ایجاد تحوّل مثبت و رشد وحرکت به جلو از خصیصه‏هاى ذاتی آنان مى‏باشد. حضور آنان در برنامه‏ریزى، برنامه‏سازى و تعامل دو سویه در فضای مجازی و نیز در نهایت فعالیت در مساجد آنان را از فعالیتهایى که موجب روزمرگى خواهد شد، دور می کند و این امرخود زمینه سازجذب جوانان ونوجوانان بیشترى به سوی مساجد، خواهد بود.
٦/٣- با حضورنوجوانان وجوانان، مى‏توان به برنامه‏ها، شادابى و طراوت بخشید؛ چون جوان ، شادى طلب و نوگراست. با هدایت هدفمند درطراحی و برنامه نویسی و اداره سایتها و وبلاگ ها در فضای مجازی، مى‏توان به برنامه‏ریزى مثبت در این فضا پرداخت.
٧/٣- وجود جوان ونوجوان، سرشار از پتانسیل و انرژى است. محیط سایبر و فضای مجازی، بهترین عرصه ای است که به دلیل داشتن تنّوع وامکان تعدّد فعالیتهای آن ، می تواند این انرژی و پتانسیل را به صورت مفید و ارزشمند به فعلیّت در آورد.
٨/٣- روح و روان نوجوان وجوان (نسبت به بقیه مقاطع سنى)، لطیف تر و پاکتر است. با حضور هدفمند و جهت دارآنان در فضای مجازی ومشارکت فعّالانه شان در طراحى ، برنامه‏ریزى واداره برنامه‏هاى نرم افزاری مختلف ،انتظار مى‏رود، برون داد و خروجى برنامه‏ها و فعالیتها نیز توأم با پاکى و صداقت باشد. (دور بودن برنامه‏ها از ریا - تزویر - خودنمایى - دورویى و…) و این خود زمینه ای برای افزایش جذابیت برای روی آوری به سوی مساجد خواهد شد.
٩/٣- نوجوانان وجوانان به دلیل عدم وابستگى ونداشتن عُلقه زیاد به دنیا و مسائل مادى وآزاد بودن فکر وذهنشان از این مسائل، بهترمى‏توانند مفاهیم دینى را درک کنند ؛ به همین سبب بیش از سایرین حافظ ارزشها و دستاوردهاى مذهبى و اعتقادى مى‏باشند. همچنان که این امر در دوران انقلاب اسلامی، و با حضور پرشورآنان، دربرنامه های انقلابی مساجد که خاستگاه قیام وحرکت بود و نیز دردوران دفاع مقدس، به روشنى مشهود بوده است.
١٠/٣- دراین مقطع سنى، علاقه به انجام کارهاى جمعى و اموراجتماعى از شدت بیشترى برخوردار است. با توجه به حضور فعال شبکه های اجتماعی متعدد در فضای مجازی، بستر مناسبى براى نوجوان وجوان، فراهم مى‏سازد،تا بتواند در قالب گروهها واجتماعات مختلف به انجام فعالیت هدفمند بپردازند.(گروه سرود، تواشیح، نمایش، نشریه دیوارى، ورزش و…) در غیر این صورت این پتانسیل بالقوه آنان به انحراف کشیده خواهد و یا دچار آسیب های جدی خواهند شد.
١١/٣- انگیزه وتمایل درونى نوجوانان و جوانان، در خود اظهارى و رقابت در زمینه های مختلف فرهنگی و هنری بهترین فرصت است و فضای مجازی زمینه ی مناسب و بسیار خوبى را در اختیار آنان قرارمی دهد تا ضمن معرفی خود، بتوانند کارها وآثارشان را به صورت هدفمند و کانالیزه شده درمعرض قضاوت کاربران مختلف قراردهند. (با برگزارى نمایشگاه خط، نقاشى، گرافیک، صنایع دستى،درمناسبتهاى مختلف مذهبى، ملّى و نیزقرائت شعر،خاطره دکلمه، قصه در خلال برنامه‏ها ومراسم گوناگون و شرکت در گروه‏هاى سرود، نمایش و…) این امر می تواند با خلاء حضور ما در این فضا و فعال بودن سایتهای غیر اخلاقی و منحرف و…. به هرزه گرایی و فساد کشیده شود.
١٢/٣- با توجه به اینکه این قشرعظیم به عنوان سرمایه‏هاى اصلى و اجتماعی کشور محسوب مى‏شوند، هرحرکتی که در جهت رشد و شکوفایى معنوى آنان انجام گیرد؛ پیامدها و نتایج مثبتی را در آینده، به دنبال خواهد داشت.در غیر این صورت، بی توجهی به آنان و فراهم نکردن زمینه ها و بسترهای فعالیت مفید و مثبت آنان در فضای مجازی شاهد نتایج منفی و ویران کننده خواهیم بود.
١٣/٣- مساجد، به عنوان پایگاه مقدس دینى و اجتماعى که با توجه به مقتضیات زمانى و مکانى به ایفاى نقش مى‏پردازند، نیازمند کسانى هستند که این نهاد را پرحرارت و پرشور نگه دارند؛ تا بتواند نقش حقیقی خویش را به فعلیّت برساند. این مهم باحضور نوجوانان و جوانان در مسجد ، میسّر مى‏شود. یکی از مهمترین ابزار و وسیله ای که امروزه زمینه گرمابخشی به فعالیتهای نوجوانان و جوانان را در مساجد فراهم می نماید به کار گیری سایبر و فضای مجازی با توجه ظرفیت و قابلیت بسیار زیاد آن با محوریت جوان و مسجد می باشد.
١٤/٣- برنامه ها و محتویات مطالب ارائه شده در اینترنت و فضای مجازی به گونه ای تهیه و تعبیه می گردد که مخاطبان هدف و کاربران اصلی برای بلاگرها و مدیران سایتها نوجوانان وجوانان می باشند.
١٥/٣- غالب شاخه های اجتماعی وگروه های فعال مجازی در اینترنت و فضای مجازی را کاربران نوجوان و جوان تشکیل می دهند. به همین خاطر در برنامه ریزی برای حضوری فعال در سایبر و فضای مجازی توجه ویژه به آنها باید مد نظر قرارگیرد. در غیر این صورت انتظار موفقیت و کسب نتایج مثبت دور از دسترس خواهد بود.

تعریف مفاهیم

در این مقاله برخی از عناصر و مفاهیمی به کار رفته است، که تبیین جایگاه ونقش آنها، بسیار حائز اهمیت می باشد. جهت آشنایی بیشتر با این مفاهیم و واژه ها که هرکدام نقش کلیدی، درشناخت بهتر مطالب دارد،بایسته است،در ابتدا، هر یک ، به طور مجزا وخلاصه تشریح گردد. مباحث مطروحه حول محورهایی همچون : ١- سایبر. ٢- فضای مجازی. ٢- جذب و جذابیت. ٣- مخاطب (کاربران). ٤- ضریب نفوذ اینترنت. ٥- نوجوانان وجوانان. ٦- مسجد. ٧- محتوا. ٨- ارتباطات مجازی. ٩- فناوری اطلاعات و ارتباطات. ١٠- سازمان مجازی، ارائه خواهد شد. برای شناخت بیشتر این موضوعات ،ضمن تعریف مفاهیم، اجمالاً توضیحاتی نیز، در همین ارتباط بیان خواهد گردید :

الف - سایبر (Cyber ) :
در منابع موجود آمده است که: واژه سایبر از لغت یونانی (Kybernetes )به معنی سکاندار یا راهنما مشتق شده است. سایبر ، پیشوندی است برای توصیف یک شخص، یک شی، یک ایده و یا یک فضا که مربوط به دنیای کامپیوتر و اطلاعات است. در طی توسعه اینترنت ، واژه‌های ترکیبی بسیاری از کلمه سایبر به‌وجود آمده است واژه “فضای سایبر” را نخستین بار “ویلیام گیبسون” (William Gibson ) نویسنده‌ی داستان علمی تخیلی در کتاب “نورومونسر” (Neuromoncer ) در سال ١٩٨٤ به‌کار برده است. “سایبرنتیک” علم مطالعه و کنترل مکانیزم‌ها در سیستم‌های انسانی ، ماشینی (و کامپیوتر ها) است.[٦]
فضای سایبر در معنا به مجموعه‌هایی از ارتباطات درونی انسانها از طریق کامپیوتر و مسائل مخابراتی بدون در نظر گرفتن جغرافیای فیزیکی گفته می‌شود. یک سیستم آن لاین ، نمونه ای از فضای سایبر است که کاربران آن می‌توانند از طریق ایمیل با یکدیگر ارتباط بر قرارکنند. بر خلاف فضای واقعی، در فضای سایبر نیاز به جابجایی‌های فیزیکی نیست و کلیه‌ی اعمال فقط از طریق فشردن کلیدها یا حرکات “ماوس” صورت می‌گیرد . این عدم جابجایی فیزیکی، محققان را واداشت که به مطالعه برخی شباهت‌های فضای سایبر با حالت‌های ناهوشیاری، به‌خصوص حالت‌های ذهنی‌ای که در رویاها ظاهر می‌شوند، بپردازند.
در واقع می‌توان گفت که فضای سایبر ، گستره‌ای از ذهن است که می‌تواند تمامی اشکال زندگی منطقی را بسط ومعنا دهد. شما می‌توانید حالت‌های متنوع و متفاوت ذهنی را از قبیل تخیلات، خیال‌پردازی‌ها، خیال‌پروری‌ها، توهمات، حالات هیپنوتیستیک و سطوح گوناگونی از هوشیاری را در فضای مجازی تجربه کنید. تحت این چنین شرایط است که فضای سایبر همانند دنیای “رویا” می‌شود. دنیایی که وقتی ما به خواب فرو می‌رویم، پدیدار می‌شود.فضای سایبر را نمی‌توان تنها یک” بزرگ شاهراه اطلاعاتی” ساده دانست. زیرا تجربه‌ی ذهنی ما در فضای مجازی با تجربه ذهنی ما زمانی که بی هیچ هدف و ارزشی خیال‌بافی می‌کنیم، کاملاً متفاوت است. [٧]

ب- فضای مجازی (space figurative) :
فضای مجازی از «دو مفهوم فضا ومجاز تشکیل شده است. پس بهتر است برای درکی روشن تر ابتدا به مفهوم واژگانی آن بپردازیم. فضای مجازی در واقع ، محیطی است مشتمل بر شبکه‌های آنلاین (on-line) کامپیوتری، که به مبادله اطلاعات با یکدیگر می پردازند. این فضا مشتمل بر فرهنگی است، که میان کاربران آن ایجاد می‌شود.»[٨] فضای مجازی از دوکلمه فضا و مجاز تشکیل شده است. که هر کدام از این کلمات به طور جداگانه بررسی می شود:

١- فضا (space) :
مفهوم فضا در مقابل مفهوم مکان به کار گرفته می شود. این دو مفهوم ، تفاوت های اساسی باهم دارند. اولین وجه تمایزی که درجریان مقایسه مکان و فضا برجسته است، سطح انتزاع این دو مفهوم است. فضا در مقایسه با مکان ، مفهومی بسیار انتزاعی و به سختی قابل تصور بوده به طوری که درک این مفهوم بدون واسطه درک مکان برای ما موجودات فیزیکی غیر ممکن است.[٩] گل محمدی در کتاب جهانی شدن، فرهنگ، هویت به نقل از مورلی و رابینز دیگرتفاوت ها را اینگونه بیان می کند که : فضا عبارت است از همه جا ولی مکان ، جایی معین است. مکان ، محتوا دارد ولی فضا نوعی خلاء است. مکان دو بعدی است درحالیکه فضا سه بعد دارد. مکان ، قابلیت مرزبندی دارد اما فضا بی مرکز و نامتناهی است. و از زبان هال می گوید : مکان ها ثابت می مانند اما فضا می تواند در یک چشم به هم زدن تغییر کند و عوض شود. بنابراین فضا مفهومی بسیار گسترده تر و پیچیده تری نسبت به مکان دارد وشاید همین ویژگی های فضا است که باعث خاص شدن و به وجود آمدن دیگر خصوصیات فضای مجازی (اینترنت) شده است.

٢- مجازی(figurative) :
مجاز ، گاهی در مقابل امر حقیقی معنا می شود، گاهی به عنوان امری وهمی وخیالی فرض می شود و گاهی در مقایسه با واقعیت محسوس و بدن به کار برده می شود و برخی اوقات یک امر ذهنی در مقابل امری عینی تلقی می شود. همچنین استعمال یک لغت در خارج از معنای اولیه را نیز مجاز می نامند. پس فضا یا جهانی با خصلت مجازی در مقابل فضا یا جهان واقعی قرار می گیرد. که فضای دوم نیز نام می گیرد. البته مجازی بودن به هیچ عنوان از تاثیر واقعیت نمی کاهد بلکه تنها واقعیتی را به شکل مجازی بازنمایی می کند چه بسا همپا و موازی با جهان واقعی. واقعیت مجازی تلاش می کند محیط های جدیدی خلق کند که تخیلی هستند، قلمروهای خیال گونه ای که به شیوه هایی منحصر بفرد «واقعی» به نظر می‌رسند، اما به صورت مستقیم با جهان ، به صورتی که آن را درک می کنیم ارتباط ندارند.[١٠]

ج- مفهوم جذب و جذّابیت: Attractive) and (Attract :
معنای لغوی «جذب»، درفرهنگ عمید: کشیدن، به سوی خودکشیدن ،کشش و ضد دفع می باشد.چنانچه مى‏دانیم قدرت جذب کنندگى هرمکانى، یا موقعیتى به میزان ارضاء کنندگى آن مکان، در رابطه با نیازهاى پیرامونش بستگى دارد. جذب کنندگى یک موقعیت ممکن است، به دو جهت ، مورد توجه قرار گیرد. به خاطر اینکه فى نفسه جذّاب است، چه آن موقعیت ، نیازى را ارضاء نماید و چه ارضاء نکند. در اینجا ارزش فى نفسه امور و موقعیت، یا مکانى مستلزم این است که خود آن موقعیت ، واجد ویژگیها و خصائصى باشد که به نظر بینندگان زیبا و ارزشمند به نظرآید. و یا جاذب بودن موقعیتى، به ارزش بیرونى وعینى آن است وآن موقعیت باید واجد ویژگی هایى باشد که به واسطه آن ، بخشى از نیازهاى آدمى ارضاء شود.

د- مخاطب - کاربران (addresset - Users) :
١- مخاطب ( (addresser:
واژه«مخاطب» درفرهنگ عمید این گونه تعریف شده است: طرف خطاب، طرف صحبت، کسی که دیگری با اوسخن بگوید. دراین بحث ، مخاطبان، شامل تمام اقشار جامعه اسلامی می باشند. نوجوانان وجوانان، در صد بالایی ازجمعیت کشور را تشکیل داده وازپتانسیل بالقوه بالایی برخوردارند و میزان اثربخشی برنامه ها، در آنها بیش از سایر مقاطع سنی می باشد؛ به همین خاطر، مباحث مربوط به آنان، از ویژگی خاصی برخوردار است.

٢- کاربر اینترنت: (User)
تا کنون تعریف دقیقی از کاربر اینتر نت به عمل نیامده است به گونه ای که مورد قبول همه باشد و به همین خاطر تعاریف متعددی از آن ارائه شده است . در تعریفی آمده است: « کاربر ، کسی است که کامپیوتر + مودم یا اتصال به اینترنت دارد» و یا «هر شخصی با «هر روشی» و در هر مدتی که می خواهد به اینترنت وصل شود، طی مدت بازده زمانی یک سال را کاربر اینترنت گویند.»[١١] تعریفی دیگر توسط کارشناس مرکز آمار ایران شده است: «کاربر اینترنت کسی که به صورت تفننی و مثلاً هفته‌ای ٢ ساعت به اینترنت وصل می‌شود هفته‌ای ٢ ساعت یعنی روزانه کمتر از٢٠ دقیقه ) کسی که حداقل روزی H ساعت از اینترنت استفاده می‌کند ( H می‌تواند از حداقل نیم ساعت تا مثلاً ٢ ساعت باشد .[١٢] در تعریفی دیگر از واژه کاربر آمده است: «هر کسی فارغ از اینکه در کجا و چگونه به اینترنت متصل شده و از آن استفاده می کند، به عنوان کاربر محسوب می گردد.» همچنین «نوع دسترسی به اینترنت و مدت زمان استفاده از اینترنت از دیگر مولفه های آمارگیری است که باید به آن توجه کرد.» [١٣] درفضای مجازی ما با دو نوع از کاربران مواجه هستیم :
١- کاربران عام (بالقوه): به مجموعه ای از کاربران و مخاطبان در سایبر و فضای مجازی گفته می شود که علت و یا زمینه حضور آنها در این محیط ، کسب اطلاعات دینی و اعتقادی نمی باشد بلکه با اهداف دیگری غیر از این موضوع دراین عرصه فعالیت می نمایند.
٢- کاربران خاص(هدف): قسمتی از مخاطبین و کاربران بالقوهای هستند که هدف از حضور آنها در محیط اینترنت صرفا کسب اطلاعات و محتوا در خصوص مباحث و مفاهیم دینی و افزایش اعتقادات و گرایشهای مذهبی می باشد. و این عده عمدتاً اماکن مذهبی و مساجد را برای فعالیت خود انتخاب می کنند. بایسته است در برنامه ریزی برای افزایش نقش آفرینی محیط سایبر و فضای مجازی در جذب نوجوانان و جوانان به سوی مساجد برای هر دو نوع از کاربران برنامه ویژه و خاصی را تدارک ببینیم:
الف- در درجه اول هدف، حفظ کاربران خاص از حیث اعتقادی و گرایش های مذهبی و تقویت مبانی فکری و عقیدتی آنها و به عبارت دیگر مقاوم سازی آنها در برابر امواج شبهه ناک و تهاجم فرهنگی است
ب- در مرحله بعدی انجام فعالیت و برنامه ریزی متناسب براساس ذوق و سلیقه کاربران عام با هدف زمینه سازی و تمهید مقدمات جهت جذب آنان به سوی اُنس با مفاهیم دینی و مساجد.

ه- ضریب نفوذ اینترنت COEFFICIENT INTER NET) PENETRATION ( :
ضریب نفوذ اینترنت عبارت است از: «نسبت کاربران اینترنت به جمعیت کل کشور.» طبق آخرین آمار تا پایان شهریورماه سال ١٣٨٧ متوسط استفاده از اینترنت ١٢ هزارو ٧٣٤ مگابیت بر ثانیه پهنای باند مصرفی اینترنت در کشور است که نسبت به چهار سال پیش حدود ٣ برابر شده است. آمار متوسط استفاده از اینترنت و تعداد کاربران در تاریخ مذکور در کل کشور، تعداد ٢١ میلیون نفر بوده است.»[١٤] اگرچه از نظر ضریب نفوذ در اینترنت ITO آخرین آماری که اعلام کرده ٢٣ میلیون کاربر اینترنت در ایران را تعریف کرده است. بدین ترتیب اگر جمعیت تقریبی کشور را ٧٠٠٠٠٠٠٠ نفر محاسبه نمائیم ضریب نفوذ اینترنت در ایران به میزان ٣٤ درصد می باشد. «با فرض این که در هر لحظه ١٠٠ هزار نفر با اینترنت به صورت همزمان کار کنند در این صورت متوسط پهنای باندی برای هر نفر ١٣٠ کیلوبایت بر ثانیه است که این میزان برای کارهای تحقیقاتی که عمدتا از متن (text) استفاده می کنند تا حدی کافی است ولی برای تصویر و فیلم و اموری نظیر کنفرانس ویدئویی کافی نیست. در زمینه تلفن همراه چیزی حدود ٣٨ میلیون کاربر تلفن همراه با ضریب نفوذ ٥٤% را داریم. اما این اعداد و رقم ها بسیار ناچیز است. به خاطر اینکه در کشورهای خاورمیانه ما هنوز رتبه ٥ را به لحاظ ضریب نفوذ دارا می باشیم .»[١٥]

و- نوجوانان و جوانان(jobibians and youngsters ) :
جوان، در لغت به معناى «برنا، تازه، نو وچیزى است که از عمر آن چندان نگذشته باشد.»[١٦] براساس آمارهاى موجود، پس از انقلاب اسلامی، میزان رشد جمعیت جوان و نوجوان کشور، «در شهرها ١٠٩ درصد و در روستاها ٦٣ درصد بوده است.»[١٧] بنابر این می توان گفت جمعیت کثیر نوجوانان وجوانان ، بخش عظیمی ازمخاطبان دستگاه هاى فرهنگى، مذهبى وتربیتى کشور را، در بر مى‏گیرد. به همین، جهت شناخت ویژگیها وپیچیدگیهای شخصیتی نوجوانان وجوانان ، اولین گام،در راستای ایجاد تعامل ،تأثیرگذاری وجذب این قشر حسّاس و عاطفی، به مساجد خواهد بود.
این نکته مهم را باید مدّ نظر قرار داد که در سیر زندگی انسان ها، زمینه های گرایش به فضائل معنوی واخلاقى در مقطع نوجوانی وجوانی ایجاد مى‏شود، به همین سبب ، اولیاى دین، همواره از مبلّغان آموزه‏هاى دینى و مربیان تربیتی میخواهند که به این قشر عظیم و تأثیرگذار، توجه ویژه نمایند. حضرت امام صادق علیه السلام در این خصوص می فرماید: «بر شما باد پرداختن به جوانان ؛ زیرا آنان نسبت به دیگران به سوى کار خیر شتاب گیرنده‏تر هستند.»[١٨]

ز- مسجد ) MOSQUE ( :
مسجد به معنی سجده گاه و مکان سجده می باشد واژه مسجد، در لغت، اسم مکان از فعل (سَجَدَ،یَسجُدُ)، به معنای «جایگاه سجده ومحل عبادت ودرفارسی “مزگت"، هم گفته شده است»[١٩]‌ در زبان فارسی، به معنای جایگاه نماز ومحل عبادت به کار رفته است. در این که چرا کلمه مسجد، برای مکان عبادت و محل نماز استعمال شده است،گفته اند: از آنجا که سجود، شریفترین و مهمترین ارکان نماز است به آن بیش از دیگر افعال نماز تأکید شده و بر محل عبادت و نماز اطلاق شده است. اما در قرآن و تمدن اسلامی، مسجد به مکانی گفته می شود که عبادتگاه مؤمنان است. وجه تسمیه عبادتگاه مسلمانان به مسجد از آن روی است که سر به سجده نهادن، مظهر و نمود اوج فروتنی و کرنش در برابر خداست. از این رو در اسلام محل عبادت را مسجد نامیده اند.
مسجد به عنوان بستر وجایگاه اعمال و افعال عبادی مسلمانان از تقدّس خاصی برخوردار است؛ این تقدّس نه به معنای بُعد مکانی آن بلکه به عنوان فضایی معنوی که پرستش و نیایش در آن انجام می گیرد بسیار مورد توجه می باشد.

ح- محتوا ) CONTENT ( :
محتوا : «عبارت است از معنی و مفهوم اطلاعات» می دانیم که اینترنت ، چند رسانه ای است. یعنی مانند ظرفی است که پیام های متفاوت از جنس های متفاوت درون آن ریخته می شود که در اختیار مخاطبانی به مراتب گسترده تر(از لحاظ زمانی ومکانی) و با اختیارات بیشتر قرار می دهد. [٢٠]
آنچه در این بحث در ارتباط با محتوا مدّ نظر ماست مجموعه مطالبی است که به صورت نوشتار متنی، صوت و کلام ، تصویر و شکل و… که در اینترنت و فضای مجازی از آن بهره گیری می شود و نشأت گرفته ازخمیرمایه فکری، عقیدتی و مفاهیم و داده های خاصی است که در فضای گفتمان و تعامل دارای پیام یا مطلبی هدفمند برای تأثیر گذاری بر کاربران است که این محتویات از سوی پیام دهنده به صورت جهت دار تهیه و تدوین و یا بیان می گردد.

ط- ارتباط مجازیCONNECTION) FIGURATIVE ( :
ارتباط چیست: «ارتباط، فرآیندی تبادلی است که به‌طور معمول، هدف خاصی را دنبال می‌کند و حیطه‌ی آن بسیار گسترده می‌باشد. ارتباط به دو صورت انجام می گیرد:
١- ارتباط واقعی: این نوع ارتباط در حضور دیگری صورت‌می‌گیرد و به‌طور معمول ، رودررو است. افراد همدیگر را می‌بینند و هم از طریق کلام و هم از طریق زبان بدن به یکدیگر بازخورد می‌دهند.
٢- ارتباط مجازی: گونه‌ای ارتباط غیرحضوری است که محصول دوران مدرن می‌باشد و روز‌به‌روز ، دامنه‌ی آن گسترده‌تر می‌شود. فضای مجازی، وضعیت گفتمانی جدیدی را برای بشر امروز که در نهایتِ ازدحام و تنگنای وقت به‌سر می‌برد، ایجاد نموده است. این فرصتِ گفتمانی به تولید معانی و نمادهای جدیدی نیز منجر شده و به افزایش دامنه‌ی آگاهی و هوشمندی بشر کمک کرده است.»[٢١]
با ورود سایبر و گسترش فضای مجازی «انسان امروز، توسط ارتباطات نامرئی احاطه شده و روزبه ‌روز واقعیت فیزیکی خود را به ‌عنوان یک سوژه‌ی انسانی از دست می‌دهد و به شیء‌ ناپیدا و پنهان‌شده در پشت خطوط و امواج الکترونیکی و پرتوهای نوری تبدیل می‌شود‌ که گاه ، تنها صدایی از خود به‌جا می‌گذارد. اولین انقلاب ارتباطات برای بشر ماقبل تاریخ بود: استفاده از دود، صدای بلبل، روشنایی آتش در شب.انقلاب ساختاری بعدی در ارتباطات، ابداع خط و نوشتار بودکه بشر توانست به کمک آن بر زمان و مکان فائق آید.»[٢٢]
با توجه به اینکه یکی از اهداف اصلی در بکار گیری سایبر و فضای مجازی جهت افزایش کمّی کاربران در استقبال و روی آوری به مساجد و فعالیتهای دینی می باشد در ارتباط مجازی و تعامل دوسویه «گوینده» و«شنونده»، باید محتوا، روش، ابزار و چیستی وچگونگی آن، تعیین شود.در چنین تعامل پیچیده وچند جانبه ای ، «حداقل پنج عامل ، به صورت فعّال دخیل است که عبار تند از :
الف- چه کسی؛ (پایگاه، منزلت، شأن وخاستگاه اجتماعی شخصیت گوینده).
ب- چه چیزی را؛ (محتوا، ماهیّت، جذّابیت و کارکرد موضوع ومضمون تبلیغ).
ج- به چه کسی؛ (نوع مخاطب و کاربراز نظرسن، جنس، قشر، طبقه اجتماعی وفرهنگ گیرنده یا شنونده.)
د- ازچه طریقی؛ (روش تبلیغ، رسانه وابزارانتقال پیام، رهیافتهای درونی و بیرونی ، روش مستقیم و غیر مستقیم.)
ه- در چه موقعیتی:‌ (وضعیت روحی و روانی، شرایط عاطفی و احساسی مخاطب، فضای میدانی ذهن و عین).»[٢٣]
اگر تلفن و رایانه را محصول دوران مدرن بدانیم، پدیده‌ی پیامک، بلوتوث، چت، ایمیل و… از دستاوردهای پست‌مدرنیسم به‌شمار می‌روند. این گذار تاریخی با حاکم کردن و میدان‌ دادن به فضای مجازی، انسان را از حضور علنی محروم کرده و به عینیت او آسیب زده است.»[٢٤]
در ارتباط الکترونیکی ، انتقال داده ها واطلاعات به دو طریق انجام می گیرد:[٢٥]
١ – پیوسته: شبکه جهانی وب (WWW= WORID WIDE WEB) -گروه های مباحثه - پست الکترونیکی – گروه های خبری – تل نت - پروتکل انتقال پرونده.
٢- نا پیوسته: - دیسک فشرده - دیسکت ویدئویی رقمی - نوار مغناطیسی - دیسکت.

ی- فناوری اطلاعات وارتباطات ((information communication technology:
فناوری ارتباطات و اطلاعات عبارتند از: «مجموعه ای از دستگاه ها به نام رایانه، تلفن، شبکه ها و محیط های انتقال مخابراتی داده پردازها، ایستگاههای کاری، روبات ها، ماهواره ها، تلویزیونهای سی بل و غیره که از طریق نرم افزارها فعال می شود.دو مجموعه از دستگاهها به نام رایانه ها و ارتباطات راه دور که انتقال حجم عظیمی از داده ها به شکل متن، تصویر، صدا و گرافیک را در مقیاس وسیع امکان پذیر می سازد."مانوئل کاستلر” تعریف جامع تری را ارائه می کند: فناوری ارتباطات و اطلاعات عبارت است از مجموعه ای همگرا از فناوری ها در میکرو الکترونیک ها، کامپیوتینگ ها( شامل نرم افزار ها و ماشین ها) ارتباطات راه دور، مخابره و پخش الکترو نیک های نوری»[٢٦]
دکتر اکبر جلالی استاد دانشگاه و متخصص امورالکترونیک معتقد است: فناوری اطلاعات و ارتباطات رایانه مبنا هستند و مشخص ترین نماد این عصر ، اینترنت و هدف آن رفع نیاز اطلاعاتی است.
«بشر امروزی در عصری زندگی میکند که به عصر ارتباطات و اطلاعات مشهور است این عصر، محصول تحول و انقلاب در دو حوزه مهم فناوری است:
١- تحول و انقلاب در حوزه ارتباطات.
٢- ” ” ” ” ” ” اطلاعات.
نمادهای این دو جریان که موازی با هم پیش می روند در حوزه “فناوری اطلاعات"، رایانه است ودر حوزه “فناوری ارتباطات"، اینترنت ؛ که با تلفیق این دو ، تحول چشم گیری در جهان معاصر ایجاد شده است. حضور این دو نماد در کنار هم ، مقدمات انقلابی بزرگ را فراهم کرده است.که زندگی بشررا تحت تأثیر قرار داده است.»[٢٧]

ک - سازمان مجازی((figurative organization:
سازمان مجازی: «یک نوع خاصی از سازمان شبکه ای است که با استفاده از آخرین فناوریهای ارتباطی و اطلاعاتی مانند اینترنت و اینترانت ، مراودت و همکاری با اشخاص و سازمانهای دیگر را خارج از فضاء و زمان و مرزهای سازمانی امکان پذیر می سازد.»[٢٨]
با عنایت به اینکه یکی از اهداف اصلی برای گسترش حوزه نفوذ در محیط اینترنت، تبلیغ و انجام فعالیت در حوزه دین و نیز برقراری ارتباط و تعامل با کاربران و مخاطبان در این فضامی باشد. یکی از لوازم اصلی در این خصوص ، راه اندازی یک سازمان مجازی متشکل و دارای اصول و چار چوب مشخص می باشد که این سازمان باید از ویژگی های زیر برخوردار باشد:
١- «مبتنی بر اطلاعات است.
٢- غیر متمرکز است ولی از نظر فناوری شدیداً متمرکز عمل می کند.
٣- تمرکز فعالیتهای سازمان مجازی ، حول شایستگی های منحصر به فرد آن می باشد.
٤- انعطاف پذیر، چاپک و سریعاً قابل انطباق است.
٥- سرمایه گذاری های آن بهینه بوده و هزینه های سربار در آن حذف می شود.
٦- خلاق ، پویا، سازگار و همراه با ساختاری مجازی مبتنی بر کار گروهی است.»[٢٩]

فرصتها، قابلیتها وظرفیتها

برای اجرای هر برنامه فرهنگی و تبلیغی نیازمند برنامه ریزی و کارکارشناسی هستیم. برای برنامه ریزی، دو رکن اساسی در نظر گرفته اند: تعیین هدف و پیش بینی. هدف اصلی این مقال، رونق بخشی به مساجد با جذب نوجوانان و جوانان به مساجد می باشد و اما در خصوص پیش بینی جهت عملیاتی کردن مراحل دستیابی به هدف، پیش درآمد و اولین گام در این ارتباط، شناخت دقیق قابلیتها و ظرفیتهای موجود می باشد. که بدون آن امکان پیش بینی دقیق و با ضریب اطمینان بالا میسور نمی باشد. در این راستا قبل از آنکه ما روشها و شیوه های کاربردی در محیط سایبر و فضای مجازی را جهت جذب نوجوانان و جوانان بر شمریم، فرصتها، قابلیتها و ظرفیتهایی را که در این حوزه موجود می باشد را مورد تحلیل و بررسی قرار می دهیم، تا شناخت بیشتری نسبت به روشها و شیوه های کاربردی در این فضا داشته باشیم:
١- از میان سه مؤلفه چرخه اطلاع رسانی و ابلاغ پیام دینی دومؤلفه آن در دست ماست: نوع پیام، محتوا و دیگری گوینده یا صاحب پیام که این بهترین فرصت برای ایجاد تعامل و ارتباط دو سویه با کاربران برای انتقال مفاهیم و پیام های دینی است.
٢- از طریق محیط سایبر و فضای مجازی می توانیم محتوا و مفاهیم دینی را به کلیه جوامع بشری ابلاغ نماییم. در این فضا مخاطبان و کاربران از سایر مناطق جهان به صورت تعامل دو سویه و گفتمان مجازی می توانند با ما در ارتباط باشند و نیز می‌توان اطلاعات و مطالب هدفمند را به صورت پیام کوتاه، چکامه، نثر ادبی، داستان کواه، حکایت، ضرب المثل، شعر، پند و اندرزهای جهت دار را در قالب بلوتوث، اس ام اس و ام‌ ام‌ اس به کاربران عام و خاص فعال در عرصه اینترنت اطلاع رسانی کرد.
٣- در فضای مجازی هم «می‌توان گفتگو کرد و هم گفتگو را آموزش داد که هر دو به‌قدر کافی ارزشمندند لذا فضای مجازی می‌تواند با طرح این تکثرگرایی، مقدمه‌ای را برای کندوکاو برای یافتن حقایقی کاملتر (نسبت به بقیه عقاید) فراهم سازد. پس برای ما این امکان فراهم می‌شود که در میان این عقاید متکثر بگردیم و بهترین عقیده را انتخاب کنیم.»[٣٠]
٤- امکان راه اندازی وبلاگ و درگاههای تخصصی با موضوعات مختلف دینی مثل: قرآن، احکام، آیات، روایات، ادعیه، مباحث فقهی و… «با توجه به ضرورت و اهمیت وبلاگ نویسی در امر اطلاع رسانی و توسعه روزافزون آن در میان کاربران ایرانی، می توان این پدیده را به عنوان مهمترین ابزار تبلیغ دینی در دنیای مجازی اسلام نام برد. اهمیت وبلاگ نویسی دینی آنجا بیشتر می شود که توسط گرو ه های مردمی و داوطلبان دینی در این عرصه صورت می گیرد.»[٣١]
«وبلاگ به عنوان یک امکان اینترنتی، حوزه عمل فردی را به خارج از چارچوب ها و محدودیت های گذشته توسعه می دهد. وبلاگ جایی است برای انتشار ارزان و نسبتاً آزاد اندیشه های شخصی. در واقع یک نشریه است که کار زیادی نمی برد. فقط کافی است که چیزی برای نوشتن داشته باشی، آن را تایپ کنی و روی وبلاگ قرار دهی. انتشار افکار و اندیشه ها امکان به معرض نمایش گذاشتن آنها را فراهم می کند و دیگران می فهمند که فرد چه دیدگاهی دارد. وبلاگ امکان آگاهی یافتن از نظرات دیگران و ایجاد رابطه با آنها را ایجاد کرده است. از امکانات محدود تعاملی که همان نظر دادن است- برخوردار است و این امکان تداوم ارتباط و گرفتن بازخورد را فراهم می کند.»[٣٢]
٥- امروزه تکنولوژی و فناوری در حوزه it آنچنان پیشرفت نموده است که امکان بهره مندی برای ناتوانهای جسمی: نابینایان، کر، لال و کسانی که نقص عضوی دارند فراهم است.
٦- با توجه به اینکه یکی از راههای انتقال پیام و مفاهیم، استفاده از تصویر، عکس و گرافیک و نقاشی می باشد و این موارد در فضای مجازی بسیار کاربرد داشته ودر این فضا به گونه ای از آنها بکار گیری می شود که امکان استفاده برای بی سوادان و کم سوادان را فراهم نموده است.
٧- فضای مجازی در تمام حوزه ها در حال گسترش و رشد می باشد. یکی از این حوزها بهره گیری از آن در مسجد مجازی می باشد. که اولین مسجد مجازی با عنوان Muxlim Pal (در اروپا) چند سالی است که راه اندازی شده است و کاربران می توانند با داشتن یک آواتر کارتونی یک زندگی مجازی را برای خودشان ترتیب بدهند! هدف این سایت، ترویج بیشتر دین اسلام هست. کاربران در این دنیای مجازی می توانند! مناسک عبادی داشته باشند و نماز بخوانند و…. این سایت که مخصوصاً مسلمانان است دارای شرایط و برنامه خاصی برای ورود می باشد و هر کاربر، موظف است که این آداب و شرایط را رعایت کند. مثلاً هر کاربر برای ورود به این فضای سایت باید با وضو باشد و اگر قصد خرید در این فضا را داشته باشد می بایست زکات را داده باشد درحال حاضر قریب به ٢میلیون نفر مسلمان در این دنیای مجازی در حال فعالیت معنوی و عبادت می باشند.
٨- در فضای مجازی این امکان وجود دارد که برای مخاطب و کاربران هدف (خاص) و عام با توجه به نوع جنس، سطح سواد و دانش، مقطع سنی، از صنوف مختلف و از اقشار متفاوت، نوع نژاد، نوع زبان ولهجه و… با هدف تأثیر گذاری عمیق تر و نفوذ بیشتر برنامه ریزی نمود.
٩- امکانات و زمینه های لازم در فضای مجازی برای ارائه آموزش های سنتی و کلاسیک، حوزوی و دانشگاهی وجود دارد.به همین خاطر طرح تحصیل در دانشگاههای مجازی و نیز حضور طلبه ها در حوزه های علمیه مجازی وجود دارد.
١٠- یکی ازظرفیتهای مناسب در سایبر و فضای مجازی امکان شناخت منطقه زندگی و محل تماس کاربران متفاوت از قاره ها، کشورها و مناطق مختلف می باشد که این امر موجب می شود تا ما با شناخت درست از آنها محتوا و اطلاعات متناسب با محیط‌های مختلف فضای مجازی، سایت، وبلاگ، چت و سخنرانی اینترنتی و… را در اختیارشان قرار دهیم.
١١- فضای مجازی را باید «فرصتی مناسب برای تبادل اندیشه های دینی و ترویج و گسترش آن دانست فضای مجازی را دروازه ای برای ورود اندیشه ها و انگیزه ها به عالم واقعیت دانست.»[٣٣]
١٢- یکی از فرصتها و امتیازات فضای مجازی، مانایی مطالب و محتوای ارائه شده در این فضا می باشد. «ماندگاری مطالب تبلیغی، به این معنی که اگر در تبلیغ سنتی مطالب در همان زمان ارائه، قابل استفاده برای عده خاص حاضر است، در تبلیغ اینترنتی این محدودیت وجود ندارد و مخاطب هر زمان که بخواهد می‌تواند به مطالب دسترسی داشته باشد و همچنین علاوه بر مخاطبان بالفعل که مطالب را پیگیری مستمر می‌کنند مخاطبان بالقوه‌ای هم وجود دارند که از راه‌های دیگر مانند جستجوگرها مطالب را مشاهده و استفاده می‌کنند.»[٣٤]
١٣- گفتمان و تعامل در فضای مجازی به گونه ای است که گوینده می تواند بسیاری از منابع و کتب مرجع برای پاسخگویی را در کنار خویش online داشته باشد و به محض نیاز تبیین و تشریح موضوعی با دقت و صحت بالا آن را برای کاربر ارائه نماید . این مهم برای مبلغین دینی بسیارکاربرد دارد.
١٤- امکان بهره گیری از چشم الکترونیکی، «چشمی که در سر شما نیست اما کار چشمان سر شما را انجام می‌دهد. این چشم نیز عملیات ذخیره‌سازی را انجام می‌دهد، بهتر از چشم روی صورتتان. ممکن است شما چیزی را ببینید و بعد از مدتی آن را فراموش کنید، اما این چشم الکترونیکی هیچ چیز را فراموش نمی‌کند و تا آنجایی که مغزش فضای خالی داشته باشد وقایع را ذخیره می‌کند، در صورت لزوم، شما می‌توانید وقایع ذخیره شده در حافظه چشم الکترونیکی را بارها مرورکنید.»[٣٥]
١٥- در فضای مجازی امکان ذخیره سازی اطلاعات و محتوای ارائه شده و حتی مجموعه صحبت ها و حرف های رد و بدل شده بین گوینده و کاربر وجود دارد که تمامی این پیام ها قابل استفاده و بهره برداری و آنالیز و باز آفرینی در آینده می باشد.
١٦- اینتر نت تنها فضایی است که استراحت و سکوت و قطع و ارتباط در آن معنا و جایگاهی ندارد. در هر لحظه هزاران کاربر در سراسر جهان در حال برقراری ارتباط بوده و در این میان، میلیونها پیام در این فضا منتقل می شود.«پیام‌هایی که بر ارزش‌ها، نگرش‌ها و هویت‏ فرهنگی کاربران آن در سطح خرد و بر نظام فرهنگی و سیاسی در سطح کلان تأثیر می‏گذارد.»[٣٦]
١٧- فضای آزاد اینترنتی، «محل حضور میلیون ها کنشگر اینترنتی است که می‏توانند با تفسیرهای نمادین در اینترنت: ١) به کنش فردی و جمعی متقابل بپردازند ٢) در اجتماعات مجازی حضور سایبری داشته باشند ٣) گروه مجازی تشکیل بدهند ٤) با افراد دیگری که از اینترنت استفاده می‏کنند، به بحث آزاد در مورد موضوعات گوناگون بپردازند و در نهایت، از اطلاعات و اخبار موجود در سایت‏های اینترنتی به صورت گزینشی و بدون داشتن محدودیت‏های رسانه‏های دیگرکه بر خلاف اینترنت عمدتاً یک سویه اند، استفاده کنند.»[٣٧]
١٨- یکی از روشهایی که در فضای مجازی از کاربرد زیادی برخوردار بوده و حتی انگیزه بسیاری از کاربران و مدیران سایتها را در چگونگی بهره مندی از مزایای مادی و معنوی آن تشکیل می دهد. انجام تبلیغات و آگهی های تبلیغاتی در این فضاست که بخش مهم و عمده ای از این فضا را این موضوع به خود اختصاص داده است.این ظرفیت تبلیغاتی که روز به روز با قالبها و شیوه های متفاوت، هر روز در حال گسترش می باشد. تأثیر گذاری زیادی بر کاربران ایجاد نموده است. متاسفانه در حال حاضر جای تبلیغات دینی در این فضا بسیار اندک و در حد پایین می باشد.
١٩- در حال حاضر، «استفاده از فناوری در آموزش (تدریس) به‌وجود آمده که آهسته و انبوه کار خود را به پیش می‌برد. بعضی از معلمان از وایت برد تعاملی (interactive whiteboard) در نمایش دادن محتوا و نظریات در مباحث کلاسی به روش سنتی استفاده می‌کنند، نهایتاً قابلیت انجام دادن فرایندهای اداری و مدیریتی از قبیل: ثبت‌نام، پرداخت شهریه، نظارت بر روند اجرای فعالیت‌های یادگیرنده، تدریس و اجرای ارزشیابی از راه دور در این فضا فراهم شده است.»[٣٨]
٢٠- در فضای مجازی « با از میان رفتن محدودیت مکان و زمان ، نبود کنترل و انتقاد، ناشناس ماندن، امکان خیال پردازی و تنوع گوناگون محیط های اینترنتی فرصت مناسبی رابرای بروز خلاقیت فراهم می کند.»[٣٩]
٢١- امروزه به مدد فناوری نوین ارتباطی و اطلاعی در محیط سایبر و فضای مجازی « مخاطبان می توانند بلافاصله پس از در یافت پیام ، نظرات خود را به فرستنده پیام که می تواند در فضای یک سایت ، یک وبلاگ ، یک میل و…باشد ، منعکس نمایند. تعامل بین فرستنده و مخاطب منجر به فعال شدن مخاطب در جریان ارتباط می شود، در عرصه ای که یک فرد هم می تواند فرستنده پیام و هم گیرنده پیام باشد.»[٤٠]
٢٢- یکی دیگر از قابلیتهای فضای مجازی ساخت « کتاب مجازی (الکترونیکی)pdf می باشد .در کتاب چاپی باید حتما یک سری منابع داشته باشید. منبع شما باید در متن هم چاپ شود. ولی در فضای مجازی می توان از هایپرلینک استفاده کرد و کتاب در واقع یک کتاب نیست ، بلکه از طریق یک نظام بین متنی تبدیل به یک “همه کتاب در موضوع خود” می شود. هر جایی که متعلق به دیگران است را می توان هایپرلینک کرد و این هایپرلینک یک جهان کتاب در کتاب می باشد.»[٤١] با توجه به اینکه یکی از وظایف ائمه جماعات مساجد پاسخگویی به مخاطبان و کاربران می باشد گستردگی سؤالات ، مباحث مستحدثه ومسائل فقهی و احکام ، نیاز به کتب مرجع مختلف دارد که در این موارد می توان کاربر را به اصل کتاب ارجاع دهیم.
٢٣- با توجه به گستره بسیار وسیع اطلاعات ، داده ها و محتوای متنوع و مختلف ، فضای مجازی می تواند درزمینه تقویت مبانی دینی ، اعتقادی ، آموزشی و…نقش تکمیلی ، جبرانی ، تاخیری ، تعجیلی ، ترمیمی و…را ایفا نماید.
٢٤- یکی از زیر ساختها وبستر های بسیار مناسبی که درخصوص دستیابی آسان به فضای مجازی ایجاد شده است، حذف سیم وکابل برای اتصال به شبکه اینترنت می باشد . سیستم بدون کاربرد سیم wirless munication این امکان و قابلیت را برای مبلغین دینی فراهم نموده است.که در هر لحظه و در هر مکانی که مخاطب نیازمند پاسخ سؤال و یا طرح مسئله ای بود را بی پاسخ نگذارد و با مراجعه به منابع و محتوای بسیار انبوه مطالب در فضای مجازی بهترین پاسخ را ارائه نماید.
٢٥- امروزه تبلیغ در حوزه دین بدون بهره گیری از ابزار و فناوری ارتباطی و استفاده از اقلام فرهنگی و هنری و تبلیغی ، به آسانی صورت نمی گیرد این مباحث هم برا یکاربران دارای اهمیت می باشد و هم برای متولیان تبلیغی.این امر ، ناخواسته هر دو گروه را وادار به تهیه این ابزار و لوازم می نماید.در این جاست که نقش تجارت فرهنگی و دسترسی به بازار اقلام و لوازم فرهنگی ضرورت پیدا می کند.این قابلیت در فضای مجازی وجود دارد تا این امکان و فرصت را به کاربران ومتولیان تبلیغی قرار بدهد تا با این روش ، اقدام به خرید نمایند.
٢٦- یکی از امکانات خوب فضای مجازی بر قراری ارتباط یا تعداد بی شماری از کاربران در یک لحظه و تنها با یک کلیک و ارسال پیام، اطلاعات و محتوای مفید و…می باشد . هم بصورت بر خط وهم با ارسال به پست الکترونیکی هم زمان برای مخاطبان و کاربران مختلف.
٢٧- امکان راه اندازی کتابخانه دیجیتالی در فضای مجازی که در آن میلیونها جلد کتاب بصورت online در دسترس کاربران قرار می گیرد.
٢٨- امکان دسترسی آسان و سریع برای هر مطلب یا اطلاعاتی که مورد نیاز کاربرباشد از طریق موتورهای جستجو گر اینترنتی . با جستجو گر این امکان وجود که در حداقل زمان ممکن به نکته دلخواه و اطلاعات مورد نیاز خود دسترسی پیدا کنیم.
٢٩- امکان تعامل و ارتباط دو سویه همزمان با حذف جغرافیا و مکان از طریق تماس با کاربران برخط از طریق وب و یا گوشی های متصل به شبکه اینترنت.
٣٠- تهیه و توزیع همزمان ، بدون وقفه ، برخط ،‌بدون صرف هزینه حمل ونقل مطبوعات و نشریات برای کاربران ومشترکین در فضای مجازی.
٣١- در فضای مجازی امکان بهره گیری و تعامل و‌ ارتباط چند رسانه ای و استفاده همزمان چند ابزار و قالب همچون عکس صدا ، تصویر، گرافیک ، متن و… وجود دارد که این عناصر نقش موثری در تبلیغ مفاهیم دینی دارند.
٣٢- یکی از کاربردهای مهم در محیط سایبر و فضای مجازی ، امکان قرار دادن نظر سنجی جهت ارائه نظر توسط کاربران می باشد. این امر باعث می شود تا هر چه سریعتر نسبت به باز خورد فعالیتهایمان آگاه شویم، چون کاربران بصورت مجازی و ناشناس نظر می دهند. ملموس تر و بهتر نقاط ضعف و نواقص را بیان می کننددر نتیجه در کیفیت بخشی به اطلاعات ، نقش مهم تری را ایفاء می نمایند.
٣٣- درج آیتم آمار تعداد بازدید کنندگان در فضای مجازی به ما کمک می کند تا به نتایج و بازخورد کار پی ببریم.به هر میزان این آمار از افزایش کمی برخوردار گردد نشانه دارا بودن کیفیت اطلاعات و محتوا و در نظر گرفتن ذوق و سلیقه کاربران می باشد. و اگر این آمار ، پایین باشد نمود کم کیفیتی ویا در نظر نداشتن نظر و سلیقه مخاطبان می باشد .این امکان ، کمک شایانی در دستیابی به اهدافمان می کند.
٣٤- بکارگیری از رنگها می تواند بیشترین رابطه ذهنی را با کاربران بر قرار نماید. با توجه به جغرافیا، فرهنگ، نژاد، جنسیت و… وجود هر رنگ نماد خاصی از فرهنگ جوامع مختلف انسانی اعم از طوایف، قبایل ، نژادها و مناطق مختلف جغرافیایی می باشد و نیز استفاده از رنگ در بهتر وزیباتر ارائه دادن اطلاعات و محتوا نقش مهمی دارد.
٣٥- آنچه در محیط سایبر و فضای مجازی در ارتباط با تعامل دو سویه بسیار اهمیت دارد، ارائه اطلاعات براساس نوع تقاضا ونیاز کاربران می باشد . همین موضوع این امکان را به پیام دهنده می دهدتا از ارائه مطالبی که مطابق ذوق و سلیقه کار بر نباشد، جلوگیری نماید که این به مانایی تعامل و ارتباط دو سویه کمک شایانی خواهد کرد.
٣٦- «دامنه وب و فضای مجازی روز به روز در حال گسترش و رشد فراگیر می باشد. امروز با مفاهیم تازه ای در همین ارتباط با عناوین وب ٢ و وب ٣ مواجه شده ایم که هریک از آنها انبوهی از اطلاعات، محتوا و امکانات می باشند. که در ذیل به برخی از آنها اشاره می شود:
الف- وب ۱: از این جمله استفاده می‌کنند: «چیزی که در اینترنت نیست، وجود ندارد.»
هر چند باید توجه کنید که این حرکتی نیست که تمام شده باشد. دیجیتالی شدن اطلاعات همچنان با سرعت زیادی ادامه دارد و احتمالاً تا سال های زیادی نیز ادامه خواهد داشت.
ب- وب ۲: به تدریج کاربران با انبوهی از اطلاعات رو به رو شدند که خود یک مشکل محسوب می‌شد. باید راه حلی پیدا می‌کردند. از این جا بود که کم کم «نرم افزارهای مبتنی بر وب» به کمک کاربران آمدند.»[٤٢] برخی از مشخصه ها و قابلیتهای وب ٢ را می توان به شرح ذیل برشمرد:[٤٣]
١- وب مردمی تر: در وب ٢، وب را میتوان همگانی تر شده یافت و مصرف کنندگان دیروز اکنون خود تولید کننده اطلاعات شده اند.
٢- حضور مستقیم فرد: در تصحیح و حذف و اضافه مطلب و محتوا در اینترنت که کاربر بدون واسطه رأساً به دخل و تصرف در مطالب می پردازد.
٣- آموزش پیشرفته: یکی از نکات مثبت وب٢ را می توان غیر تجاری کردن تلاش از طریق به کارگیری راهکارهای توسعه یک مقوله علمی یا فنی با مشارکت آزادانه دانست به گونه ای که به طور رایگان از حاصل آن استفاده کنند.
٤- پو یایی داده ها: می توان وب را به سیستمی تشبیه کرد که حیات دارد و زنده است. وب همواره در حال حرکت است و پی در پی تغییر میکند ولذا وب از پو یایی وی‍ژه ای برخوردارند.
٥- سرویس دهی: وب ٢ به گونه ای است که مفهوم سرویس به یکی از ارکان کسب و کارهای ONLIN تبدیل شده است این مفهوم هم در بر گیرنده معنای لغوی آن یعنی فرمت رسانی و هم در بر گیرنده معنای تازه و مدرن آن است که نشان می دهد یک جریان اطلاعاتی به جای آنکه از طریق یک محصول نرم افزاری انجام شود می تواند توسط یک سیستم ONLIN اتفاق بیافتد
٣- فضای سه بعدی: درعصر وب ٢ حالت فیزیکی دسترسی به اطلاعات محدود به رایانه های ساکن نیست و هر کاربر می تواند در هر حالتی اطلاعات مورد نیاز خود را دریافت و یا ارسال کند.
ج- وب ۳ : «بحث اصلی در مورد هوشمند شدن وب است. پیش بینی می‌شود که در آینده نزدیک کامپیوتر ها، محتوای وب را می‌فهمند و آن را درک می کنند.»[٤٤]
٣٧- محیط سایبر از مزیت و ویژگی های زیز برخوردار است:
الف- تسهیل ارتباط: امکان انتقال اطلاعات را از فرد به کثیر و کثیر به کثیر فراهم می آورد.
ب- تعاملی بودن: تعاملات چند طرفه با امکانات مولتی مدیا را میسر می سازد.
ج- در دسترس بودن: اعضای گروهها هر چند پراکنده، امکان ارتباط تسهیل شده با هم را می یابند.
٣٨- تبلیغ مجازی فراگیر در محیط سایبر و فضای مجازی نیازمند وجود نیازمند در دسترس بودن ابزار و لوازم است. به دست آوردن نیایج مثبت بدون آنها، میسور نخواهد بود. در ذیل به تعدادی از آنها اشاره می کنیم:
الف- :(web cam) video chatدر برقراری ارتباط و تعامل تصویری، چهره به چهره وگفتمان بین گوینده و کاربرکاربرد اساسی دارد.
ب- IUT با نام VDSL ٢ : با سرعت ١٠٠ مگا بایت در ثانیه به ارسال و دریافت اطلاعات می پردازد.
DSL- : تکنولوژی است که به وسیله آن، می توان اطلاعات را از طریق زوج سیم مسی (مانند سیم تلفن) انتقال یابد.
ج- جستجو گر تصاویر : این بخش از سایت، کمکی است به کاربرانی که در جستجوی تصاویر در وب سایتها می باشد
د- واژه نامه: واژه نامه پارسیک، ابزاری برای پیدا کردن معنای فارسی واژه‌های انگلیسی است.
ه- :Wi-Fi برای استفاده در موبایل ها و لن ها می باشد، اما امروزه بیشتر برای دسترسی به اینترنت، به کار می رود و قادر است یک شخص با کامپیوتر بدون سیم یا یک PDA را به اینترنت وصل کند.
و- DVB-H: یک تکنیک ویژه برای آوردن پخش گسترده در سرویس دریافت کننده دستی است که برای پخش جهانی تلویزیون دیجیتال و سرویس دهی داده ها ، تشکیل شده است .
ز-WLAN (Local Area Network Wireless): شبکه منطقه ای بدون سیم است که امواج رادیویی را به عنوان حامل به کار می گیرد.
ح- VOIP ) Voice Over Internet Protocol ): انتقال ساده صدای گفتگو بر پایه اینترنت است.
ط- PDA ( Personal Digital Assistant ): یک ابزار دستی که به عنوان یک پردازنده طراحی شده است .چیزی که امروز شامل یک ساعت ، ماشین حساب ، کتاب داده ها ، کتاب آدرس ها ، لیست وظایف ، memo pad ، e-mail ، اینترنت و . . . می شود .
ی-GPS (:(Global Positioning System موقعیت دقیق ما را در زمین ، در هر ساعتی ، در هر جایی و در هر آب وهوایی نشان می دهد
ک- ‏USB‏ : با استفاده از این دستاور ، وسایلی هم‌‏چون چاپگر, اسکنر, دوربین و صدها وسیله دیگر بدون نیاز به سیم ‏به رایانه وصل خواهند شد. [٤٥]
ل- you tube : کوهی ازفیلم کوتاه واطلاعات تصویری است که در فضای مجازی قرار گرفته است. در این سایت انواع و اقسام و با هر سلیقه های متنوع و مختلف فیلم کوتاه درآن قرار دارد. در هر دقیقه به اندازه ٨ ساعت فیلم توسط کاربران در آن قرار می گیرد.(البته باید متذکر شد که متاسفانه در این فضا خلاء حضور فیلم های مرتبط با حوزه دین و اطلاعات و محتوای مذهبی بسیار بسیار اندک بوده و چشم گیر نمی باشد. که این مهم تلاش مضاعف متولیان امر را برای ورودی قوی همرا با کمیت و کیفیت بالا در این عرصه پر مخاطب و تأثیر گذار می طلبد.
م- قلم ودفتر هوشمند: یکی از فناوری های نوین در عرصه ارتباطات و اطلاعات می باشد . به قطع می توان گفت که این تکنولوژی انقلابی در عرصه ارتباطات و تعامل در فضای مجازی و محیط سایبر می باشد و در حوزه کارهای تبلیغی وآموزش بسیار قابل استفاده و مفید خواهد. از ویژگیهای آن می توان بهره مندی از ابزار چند رسانه ای مثل صدا، تصویر، پخش، ضبط وذخیره سازی و استفاده همزمان و برخط بودن (ONLINE) در فضای مجازی برای استفاده میلوینها کاربر در شبکه اینتر نت دانست. قلم هوشمند با قرار گرفتن بر روی هر نقطه از دفتر مخصوص و هوشمند تمام مواردی را گوینده مطالب برای مخاطبان ارائه می دهد. همزمان ضبط و ذخیره سازی می کند و در هر زمان دیگری که این قلم بر روی همان نقطه روی دفتر قرار گیرد از نظر صوتی و تصویری باز پخش شده و مطالب متنی و نوشتاری آن نیز مجدداً ظاهر خواهد شد.
٣٩- RSS: برنامه نرم افزاری پیچیده ای است که می تواند مطالب، اطلاعات و محتوای مختلف موجود در فضای مجازی را به صورت دسته بندی شده و جهت دار در اختیار کاربر قرار دهد.این فناوری نقش بسیار زیادی در دستیابی آسان به محتوا و اطلاعات مورد نیاز داشته و برای کار تبلیغی و مبلغین کاربرد زیادی دارد چرا که تمام موارد درخواستی از اطلاعات و مطالب و اخبار و… هر روز آماده همراه با تفکیک موضوعی در اختیار کاربر قرار می گیرد. R.s.s پدیده ای است که میتواند اطلاعات و اخبار را برای شما جمع کند صبح که شد طوری آن را تنظیم کنیم که اطلاعات گزینش شده را را از جاهای مختلف و روزنامه های مختلف بر روی صفحه دسکتاب ویا در موبایل شما قرار دهد به جای اینکه ما بگردیم و مطالب تخصصی در حوزه کاربردی را پیدا کنیم خود برنامه این کار را انجام می دهد.
٤٠- امکان ترجمه ONLINE و همزمان به کمک نرم افزار(بدون حضور مترجم زنده): با ورود این فناوری جدید در حوزه IT دیگر احتیاج به حضور مترجم نمی باشد اگر چه یکی ازاشکالات جدی این نرم افزار ترجمه کلمه به کلمه می باشد. ولی در همین حد نیز توانسته بسیاری از مشکلات ارتباط و تعامل دوسویه بین کاربرانی که به زبانهای مختلف ارتباط برقرار می نمایند رفع نماید. این برنامه (ترجمه زنده و همزمان) برای کاربران ما به ویژه برای مبلغان و فعالان حوزه دینی فرصت بسیار خوبی قرار داده است تا آنها بتوانند در برقراری ارتباط با کاربران خارجی به خصوص در گفتمانهای دوسویه به راحتی ارتباط برقرار نمایند.
٤١- در محیط سایبر و فضای مجازی، شبکه های اجتماعی متعددی فعالیت می نمایند که با انگیزه و هدفهای بسیار مختلف و متفاوت راه اندازی شده اند در این نوشتار ما به دنبال شناسایی و بررسی و تحلیل این انگیزه و اهداف نبوده و در مقام تأیید یا رد اطلاعات و محتوای ارائه شده در آنها نیز نیستیم چرا که غالب محتوا و مطالب وارده در آنها به لحاظ تضاد با مبانی اعتقادی و احکام شرعی و عرفی مورد تأیید نمی باشند. آنچه ما را برآن داشت تا در این خصوص تعدادی از شبکه های اجتماعی فعال را در عرصه سایبر و اینترنت بیان کنیم شناخت و آگاهی بیشتر متولیان دینی به خصوص فعالان در عرصه فرهنگ وتبلیغات می باشد. شناسایی و درک درست از چگونگی فعالیت و هدایت هدفمند مطالب، محتوا و اطلاعات ارائه شده به کاربران و مخاطبان که غالب آنها نیز نوجوانان و جوانان می باشند می تواند ما را در بومی کردن و تشابه سازی این شبکه ها با فرهنگ اسلامی و ایرانی بسیار یاری نماید. براساس یک آمار غیر رسمی بیش از ٥ میلیون ایرانی تنها در یکی از شبکه های اجتماعی خیلی فعال فعالیت دارند که رقم بسیار قابل توجه و بالایی است و نشان از قدرت و ظرفیت بالای این شبکه درجذب کاربران ایرانی در فضای مجازی دارد. «این شبکه های اجتماعی درعین حال که فضاهایی هستند که درآنها افراد دوستان جدیدی پیدا می کنند و یا دوستان قدیمی خود را در جریان تغییرات زندگی شان قرار می دهند، مکان هایی برای تبادل نظری هستند که در آنها جوانان عقاید و نظرات خود را با هم به اشتراک می گذارند.:
الف- http://www.wikipedia.com :آدرس بزرگترین دایره المعارف مرجع در اینترنت است. این دایره المعارف رایگان و به‌صورت اشتراکی توسط مردم سرتاسر جهان نوشته می شود.
ب- http://www.myspace.com : یک گروه اینترنتی که در آن شما می‌توانید با دیگر دوستان خود آشنا شوید و در عین حال فضایی اختصاصی را در اختیارتان قرار داده تا در آن عکس‌ها، ژورنال‌ها و سلایق خود را با شبکه‌ای در حال گسترش از رفقای مشترک خود به اشتراک بگذارید.
ج- http://www.facebook.com : فهرست راهنمای اجتماعی که به افراد اجازه می‌دهد تا اطلاعات خود را با یکدیگر به اشتراک بگذارند. این آدرس همچنین به افراد کمک می‌کند تا به آن بخش از اطلاعات که بیشترین ارتباط با فرد را داراست، دسترسی داشته باشند.
د- http://www.craigslist.com : در این سایت شما می‌توانید به مواردی از قبیل بازارها، طبقه بندی انجمن‌های محلی، کاریابی، مسکن، لوازم و خدمات، آگهی، فعالیت‌های اجتماعی ، مشاوره و اطلاعات اجتماعی و بسیاری از اطلاعات دیگر را به‌دست آورید.
ه- http://www.youtube.com : شرکتی رسانه‌ای است که استفاده کنندگانش آن را اداره می‌کنند. در این سایت افراد تصاویر ویدئویی حقیقی خود را با دیگران به اشتراک می‌گذارند و موارد ارائه شده توسط دیگران را از سرتاسر جهان روی شبکه‌ی اینترنت مشاهده می‌کنند.
و- http://www.innocentive.com : این سایت، فضایی را برای تبادل اطلاعات دانشمندان و محققین درباره‌ی نوآوری و آخرین دستاوردهای علمی اختصاص داده، تا در آن بتوانند یافته‌های جدید خود را با هم به اشتراک بگذارند و سطح دانش خود را با یافته‌های جدید علمی بروز کنند.
ز- http://www.tribe.net : این سایت با برقراری ارتباط بین افراد یک اجتماع محلی به آنها در یافتن شغل، آپارتمان، رستوران و دندانپزشک مناسب، راهپیمایی و علایق مشترک، کمک می‌کند. کاربران این سایت یا خود گروهی جدید را پایه ریزی می کنند یا به گروه‌های موجودی می پیوندند که توسط دوستان و یا دیگرانی که در همسایگی و یا در شهرشان زندگی می‌کنند و دارای علایق مشترک هستند، درست شده است.
ح- http://www.friendster.com : این سایت با آوردن توان سازماندهی شبکه‌های اجتماعی به تمامی شئونات زندگی افراد، سعی می‌کند تا دنیا را به مکانی کوچکتر تبدیل کند.
ط- http://www.ourstory.com : سایت فوق این امکان را فراهم می‌سازد تا افراد بتوانند داستان‌ها و خاطرات خود را نگهداری و با هم به اشتراک بگذارند و همچنین روابط بین خود را از راه یادآوری، نوشتن و به اشتراک گذاشتن خاطرات مهم، توسعه دهند.[٤٦]

روشها و شیوه های کاربردی جذب نوجوان و جوانان

به مسجدبا توجه به تبیین و تشریح فرصتها، قابلیتها و ظرفیتها در محیط سایبر و فضای مجازی در ادامه بحث سعی می گردد روشها و شیوه های کاربردی که اجرای آنها می تواند بسترها و زمینه های اقبال نوجوانان و جوانان را به سوی مساجد فراهم نماید. اهمّ این موارد به اختصارمورد بررسی و تحلیل قرار خواهد گرفت:

درحال حاضر در ارتباط با حضور جدی به منظور تبلیغ، تعامل و ارتباط دو سویه و تأثیرگذار برای انتقال مفاهیم و محتوای دینی در فضای مجازی چهار ایراد مهم وجود دارد که باید به طور جدی مورد عنایت قرار گیرید:
الف- خلاء محتوا، اطلاعات و مطالب مفید و مناسب در خصوص مفاهیم دینی به خصوص مربوط به مساجد. با توجه به اینکه، دین مبین اسلام کاملترین دین بوده و از حیث منابع و مراجع دینی در بین دیگر ادیان از غنای بسیار زیادی برخوردار است متاسفانه هم اکنون کمترین محتوا و مطالب را نسبت به دیگرادیان در فضای مجازی دارا می باشد.
ب- تعداد آمار مربوط به سایتها، وبلاگهای فعال، شبکه های مجازی اجتماعی، خبرگزاری ها و رسانه های ارتباط جمعی مجازی، چت روم ها وتالارهای گفتگو و … در حوزه دین به خصوص مساجد بسیار پایین بوده و نسبت به حجم بسیار بالای دیگر زمینه های فعال در فضای مجازی چندان قابل توجه نمی باشد.
ج- عدم حضور جدی و کم شمار کاربران، بلاگران، مدیران و متولیان سایتها و وبلاگ های فعال در حوزه دین به ویژه در حوزه تخصصی مساجد در فضای مجازی جهت انتقال مفاهیم و آموزه های دینی.
د- پایین بودن آمار، اطلاعات، محتوا و مطالب در خصوص مسائل دینی و مذهبی مخصوصاً در مورد مساجد که پایگاه و بستر فعالیتهای دینی و عبادی و مناسکی می باشد به زبان غیر فارسی.(حداقل به زبانهایی که رواج بیشتری دربین مردم دنیا دارد مثل: زبان انگلیسی، فرانسه،آلمانی، روسی و…) با توجه به اینکه فضای مجازی یک کانال ارتباط جهانی است. و در آن کلیه اقوام و ملل مختلف، حضوری فعال دارند درحال حاضر اشکال فوق به طور جدی وجود دارد که همین موضوع یکی از موانع اساسی در تبیین مفاهیم دینی و نیز ارتباط مبلغان و متولیان ترویج مباحث دینی در این فضا می باشند.
در این راستا با هدف حضوری فعالتر در فضای مجازی از حیث منابع انسانی اعم از کاربران، مدیران و برنامه نویسان و بلاگران فعال لازم است روشها و شیوه هایی که در این خصوص، ارائه و پیشنهاد می گردد با جدّیت پی گیری و به مرحله اجرا در آید:
١- مسجد مجازی: نخستین و مهمترین گام در راستای برداشتن گام عملی در زمینه اُنس کاربران محیط سایبر و فضای مجازی با مساجد ایجاد مسجد مجازی می باشد. “مسجد مجازی” نرم­ افزاری است که از امکانات دنیای مجازی رایانه­ای در جهت معرفی و شناسایی و اطلاع رسانی در حوزه­ها و بخش­ها، عناصر و کارکردهای گوناگون و متنوع مسجد به عموم کاربران رایانه­های شخصی معرفی شده است که با کمک گرفتن از امکانات رایانه ای از قبیل انیمیشن، پخش فیلم و عکس، استفاده از منابع اطلاعاتی در کنار فضای سه بعدی و مجازی مسجد، میتوان بستری مناسب برای الگوسازی و هدایت فرهنگی، هنری، آموزشی و اجتماعی فراهم نمود.
از آنجائیکه اکثر استفاده کنندگان از رایانه های شخصی از محیط سیستم عامل های Microsoft Windows استفاده می کنند، این نرم­افزار برای راحتی هرچه بیشتر کاربران و امکان استفاده تعداد بیشتر کاربران آن، در محیط سیستم عامل Microsoft Windows قابل طراحی واجرا می باشد. تا علاوه بر امکانات موجود در این سیستم­ها بتوان از آخرین تکنولوژی کتابخانه اصلی Microsoft Direct در نمایش و به تصویر کشیدن فضای مجازی مسجد استفاده شود.
با پیاده سازی چنین نرم­افزاری و در اختیار قراردادن رایگان آن، هر کاربری می تواند با کمترین دانش فنی و رایانه ای، با قراردادن یک لوح فشرده در رایانه خود ، وارد فضای مجازی مسجد و سایر مراحل آن شود تا پس از ورود کامل به این محیط با تمامی قسمت­های مسجد حقیقی، مساجد برتر و الگوی مطابق با سنت اسلامی آشنا شود.
از مدخل این طرح، کاربر در ابتدا با نمایی کلی از مسجد آشنا شده و پس از نمایش تمامی ابعاد یک مسجد، کنترل در اختیار کاربر قرار می گیرد تا بتواند با حرکت در تمامی جهات به صورت اول شخص با محیط آشنا شود.
یکی از عوامل جذابیت سایت مسجد مجازی، «تصویری بودن و استفاده از ارتباطات بصری به جای صرفاً بیان توضیحات مختصر و خشک درباره موضوعات است . که قطعا ماندگاری بیشتری در ذهن دارد. اگر برای رسیدن به پویایی دوسطح قائل باشیم :
الف – استفاده از تصاویر به جای کلمات و جملات.
ب – استفاده از تصاویر متحرک و انیمیشن ها به همراه کلمات و جملات متحرک.»[٤٧]
٢- راه اندازی باشگاه مجازی فعالیتهای فرهنگی وتبلیغی حوزه مسجد: با حضور نوجوانان و جوانان مسجدی و نیز علاقمندان اعم از اشخاص حقیقی و حقوقی فعال در امر مسجد، چگونگی برنامه ریزی و فعالیت این باشگاه از سوی متولیان و مدیران فرهنگی مساجد تبیین و سیاست گذاری خواهد شد. در این باشگاه امکانات و برنامه های نرم افزاری جهت توسعه فعالیتهای مرتبط با مسجد در اختیار کاربران قرار خواهد گرفت و با هدف تشویق و ترغیب کاربران و مخاطبان به ویژه نوجوانان و جوانان در آن مسابقاتی در رشته های مختلف به همراه انتخاب آثار برتر با داوری خود کاربران از طریق نظر سنجی و دادن نمره و رأی برای آثار و نیز برای کاربرانی که بیشترین حضور، همکاری و فعالیت مجازی را در این باشگاه داشته اند برگزار خواهد شد.
٣- انتشار نشریه دیواری مساجد: به صورت مجازی همراه با عناوین و موضوعات مختلف مرتبط به مساجد
٤- فراهم نمودن تمهیدات لازم جهت راه اندازی و گسترش برنامه وبلاگ سازی : با موضوعات و محتوای مسجدی برای ترویج و بسط فرهنگ مسجد .چرا که لازمه کار فرهنگی ابتدا فرهنگ سازی و ترویج فرهنگ آن کارمی باشد.
کمک در راه اندازی انجمن وبلاگ نویسان مسجدی گامی مهم در ترویج فرهنگ مسجد خواهد بود اعضاء این انجمن را مدیران و کاربران وبلاگهای مختلف تشکیل خواهند داد:
الف- «وبلاگ های سازمانی: وبلاگ ها و وب سایت هایی که زیر نظر نهاد، ارگان، سازمان دولتی یا خصوصی و یا دفتر یکی از مراجع عظام و تقلید با هدف تبلیغ و ترویج به تولید محتوای دینی می پردازند.
ب- وبلاگ های فردی: وبلاگ های فردی که با انگیزه هی درونی و یا بیرونی یک فرد به عنوان بلاگر نگاشته می شود.
ج- وبلاگ‌های مناسبتی: این وبلاگ‌ها رویکردشان به دین در حد تبریک و تسلیت است .
د- وبلاگ‌های مناسکی: یکی از مناسک و یا از هر مناسکی گوشه ای را به تصویر می کشند. مانند وبلاگ‌های دانلود نوحه و مداحی، ادعیه ماه مبارک رمضان و تعزیه و حج و نماز و ..
ه- وبلاگ‌های شخصیت محور: این دسته ازبلاگران در زمینه شخص دینی و یا فردی مقدس، اطلاعات وسیعی را در اختیار مخاطبان خود قرارمی دهند.
و- وبلاگ‌های متن محور: وبلاگ‌‌هایی که از متون خاص گرفته‌شده‌اند و گاه به بیان تنها و گاه به تفسیر و توضیح می‌پردازند. همچون وبلاگ‌هایی که قرآن یا احادیث و روایات را محور بحث خود قرار داده‌اند.
ز- وبلاگ‌های دل نوشته: این وبلاگ‌ها بیشتر به صورت ضمنی و در برگیرنده دیدگاههای و فردی می باشد.
ح- وبلاگ‌های پرسش و پاسخ و رفع شبهات: در این وبلاگ‌‌ها، نویسنده برای موفقیت باید ببیند مخاطب او بیشتر در چه موضوعاتی دچار شبهه و اشکال است و در مرحله بعد با استدلال و استنتاج، سعی در روشن کردن موضوع نماید.»[٤٨]
٥- تشکیل هسته های علمی ویژه دانش آموختگان و دانش آموزان مسجدی: در فضای مجازی برای ارتباط و تعامل بیشتر کاربران این حوزه با یکدیگر که پیآمد آن ارتقاء سطح دانش و علمی مخاطبان و کاربران فعال حوزه مسجد خواهد شد.
٦- تشکیل گروه ورزش نویسان و ورزش دوستان مسجدی: با توجه به اینکه غالب نوجوانان و جوانان مسجدی علاقمند به ورزش می باشند. در این فضا می توان هم در زمینه برنامه بازیها game)) و هم برگزاری مسابقه مجازی ضمن فراهم سازی زمینه حضور نوجوانان و جوانان در این فضا، مقدمات هدایت هدفمند آنها را به سوی مساجد فراهم ساخت.
٧- تشکیل گروههای خبری مسجد: بستری است برای ورود نوجوانان وجوانان در عرصه اطلاع رسانی و فعالیت در نشریات و مطبوعات. با توجه به اینکه حرفه خبرنگاری علاقمندان بسیار زیادی در بین این قشر دارد این امر می تواند عرصه اُنس آنها با فعالیتهای حوزه مساجد باشد.
٨- غنی سازی اوقات فراعت: بحث تابستان و فصل تعطیلی مدارس و فارغ شدن میلیونها نوجوان و جوان از تحصیل و درس، همزمان با آن، مواجه شدن این قشر عظیم با مسئله گذران اوقات فراغت و غنی سازی این فرصت و زمان که دغدغه بسیاری ازخانواده ها را در خصوص مراکز و محلهای برگزاری برنامه های تدارک شده نیز تشکیل می دهد، اگر در فضای مجازی بتوانیم برنامه هایی جذاب همراه با محتوایی غنی از آموزه های دینی و در قالبهای مختلف ادبی و هنری، طراحی و ارائه نمائیم با توجه به اینکه در خانه ها نیز استفاده از این فضا امکان پذیر است. ضمن رفع بعضی از نگرانی های خانواده ها در خصوص حضور فرزندان در بیرون از خانه می توان از یاری خانواده ها نیز در این مهم استفاده نمود.
٩- خودکنترلی صحت نماز: با توجه به امکان و ظرفیت چند رسانه ای در محیط سایبر و فضای مجازی، یکی از روشهایی که می توان در این فضا برای ترویج فرهنگ نماز اجرا نمود. بررسی صحت نماز نوجوانان وجوانان درزمینه : افعال نماز، اذکار نماز و احکام نماز به شیوه خود کنترلی می باشد دراین فضا با توجه به اینکه خود کاربر بدون حضور فیزیکی فرد دیگری صحت نماز خود را کنترل می نماید و دیگر مسئله خجالت و ترس، معنایی ندارد خیلی بهتر و دقیق تر می توان فرهنگ قرائت صحیح و اعمال درست نماز را در فضای مجازی بسط و گسترش داد.
١٠- برنامه نویسی و تولید نرم افزارمناسب دینی و فرهنگی: یکی از مهمترین ضعف ها وکاستی های فعلی درفضای مجازی، خلاء برنامه های نرم افزاری درحوزه تبلیغ دینی به خصوص مساجد و نیز اندک بودن افراد باتجربه در زمینه برنامه نویسی در این حوزه می باشد. وفور برنامه های نامناسب و غیر مفید در تمام عرصه ها و فعالیتها و خلاء این برنامه ها در حوزه دین یکی از علل مهم کم اقبالی نوجوانان وجوانان به سمت فعالیتهای این حوزه می باشد. بایسته است که به صورت جدی برای تولید برنامه های دینی و سودمند در این عرصه ورود پیدا نمود.
١١- راه اندازی کتابخانه دیجیتالی مساجد: یکی از عرصه هایی که حضور نوجوانان وجوانان در آن پر رنگ می باشد، عرصه کتاب وکتابخوانی است. البته قبل از تشکیل این کتابخانه ضروری است برای دستیابی به نتایج مطلوب و کسب موفقیت لازم، شناخت کافی و وافی از سلیقه، ذوق و میزان علاقمندی آنها نسبت به نوع کتاب و موضوعات مورد علاقه و… صورت پذیرد. همچنین برگزاری مسابقات کتابخوانی ، همراه با تعیین سیر مطالعاتی هدفمند برای کاربران و موضوع بندی عناوین مسابقه و آموزش کتابداران مسجدی و آموزس کتاب سازی در فضای مجازی(PDF) و دریافت خلاصه نظرات از کتب مطالعه شده و … زمینه هایی هستند که می تواند تبلیغ در حوزه کتاب و کتابخوانی برای حذب نوجوانان و جوانان را به سوی آشنایی بیشتر با مفاهیم دینی و اقبال به مساجد فراهم سازد.
١٢- برگزاری کلاس های تقویتی و آموزشی مجازی: در این خصوص می توان به دو روش اقدام عملی نمود:
الف- برگزاری این کلاس ها و آموزشها در فضای مسجد مجازی که کاربر برای بهره مندی از این کلاسها و آموزشها مجبور به حضور در سایت مسجد بوده و این خود، زمینه اُنس و آشنایی وی با فعالیتهای مسجد خواهد شد.
ب- بهره گیری از مربیان، اساتید و دبیران متعهد و مسجدی که در زمان تدریس به صورت جهت دار، مطالب و محتوای مفید و دینی را در آن می گنجانند این گونه برنامه های آموزشی اگر در سایتهای دیگر نیز صورت پذیرد موفقیت لازم را کسب خواهد نمود این مهم البته در صورتی محقق خواهد شد که از مربیان و مدرسانی استفاده شود که خوش سیما، از نظر علمی مشهور و یا حداقل با معلومات بالا باشند و مخاطب شناسی لازم را بلد بوده و از اطلاعات و مبانی دینی نیز آگاه باشند.
١٣- راه اندازی پورتال مسجد با هدف ارتباط مستمر و تعامل دوسویه و دائمی کلیه کاربران فعال و علاقمند به فعالیت در حوزه مسجد به ویژه نوجوانان و جوانان با یکدیگر. این پورتال به صورت شبکه ای هدفمند و کانالیزه شده و جریانی مستمر خواهد بود که در فضای مجازی، به همکاری و تبادل اطلاعات و تجربیات و کمک فکری به یکدیگر خواهند پرداخت و از این طریق، زمینه ارتقاء سطح محتوا ومطالب ارائه شده در مساجد فراهم خواهد شد.
١٤- راه انداری پاتوقها در فضای مجازی با عناوین و موضوعات مختلف ادبی، فرهنگی و هنری: شعر، داستان کوتاه، رمان، خاطره، نقاشی، گرافیک، خط، سرود، نشریه دیواری و… مرتبط با حوزه مسجد با کاربران فعال نوجوان و جوان مسجدی. این پاتوق ها پل ارتباطی کاربران غیر مسجدی با مساجد خواهند شد.
١٥- یکی از مکانهایی که در فضای مجازی به دلیل چند رسانه ای بودن (بهره گیری از صدا، تصویر، اشکال همراه با متن) و نیز حضور همزمان دخترها و پسرها در آن دارای جذابیت بوده و آمار کمّی نوجوانان و جوانان دراین مکان زیاد می باشد، تالارهای گفتگو و یا چت روم ها می باشند. البته در این فضا مباحث سیاسی، اخلاقی، فرهنگی از چارچوب خاصی برخوردار نبوده و بیشتر مطالب ضد ارزشی و ناهنجار، طرح و بحث می شوند. اگر چه در این محیط، همه علاقمند به مباحث انحرافی نیستند بلکه بعضی کاربران برای سرگرمی و وقت گذرانی و عده ای از روی حس کنجکاوی و… درآن حضور می یابند. چون در این چنین محیط هایی تالارهای مفید و ارزشی بسیار اندک و نادر هستند همین امر سبب می شود کم کم فضای غالب تالارها برای کاربران خوب نیز به غیر ارزشی تبدیل گردد. بهترین روش برخورد در این خصوص، ایجاد و راه اندازی تالارهای مفید و ارزشمند با حضور نوجوانان وجوانان مسجدی وبا مدیریت مدیران مسجد همراه با مدیرت جهت دار مطالب در آن می باشد.
«ساده ترین نوع چت، چت نوشتاری در فضای خصوصی در یک چت روم است که می تواند میان دو یا چندین نفر باشد. نوع دیگر، چت صدا است. نوع سوم چت ویدئویی است که در سرویس های خدماتی می تواند بسیار کاربرد داشته باشد ونوع دیگر چت، چت دیداری یا همان تصویری است.»[٤٩]
در تالارهای گفتمان، زمینه هایی وجود دارد که میزان جذب و جذابیت این فضا را افزایش داده است، روش کاربردی موفق برای حضور فعال در این عرصه، تشابه سازی توأم با اقدام هدفمند و همراه با محتوای غنی دینی می باشد:
الف- استفاده از موسیقی تأثیر گذار و آرام بخش به عنوان زمینه چت روم ها که از جذابیت خاصی برای نوجوانان وجوانان برخوردار است.
ب- بهره گیری از محیط همسالان در این تالارها: با توجه به بررسی به عمل آمده بیش از ٧٠ در صد شرکت کنندگان در این فضا را نوجوانان و جوانان تشکیل می دهند.
ج- بهره گیری از دخترها و پسرهای متعهد و آموزش دیده به صورت کنترل شده و جهت دار، جهت حضوری فعال در این تالارها. با توجه به اینکه در تالارهای گفتمان، حضور کاربران به صورت مختلط می باشد. و این موضوع از زمینه های افزایش جذب نوجوانان و جوانان در آنها می باشد.(چون در فضای حقیقی چنین امکانی به راحتی ایجاد نمی شود).
د- حضور اقشار تأثیر گذار در چت روم و تالارهای گفتگو: حضور این افراد می تواند برجاذبه مباحث مطروحه و نیز سمت و سو بخشیدن به مباحث و جلوگیری از طرح مسائل انحرافی و یا غیر اخلاقی بسیار موثر باشد. لازمه حضور این افراد، برخورداری آنها از حداقل اطلاعات و مفاهیم دینی و مسجدی می باشد.
١٦- ایجاد سایت مشاوره و پاسخگویی به شبهات و سئوالات شرعی و احکام در فضای مجازی: مشاهده می شود که بعضی از نوجوانان و جوانان به دلیل عدم آگاهی کامل از جزای گناه و کیفر و مجازات به خاطر گناه کوچک و قابل اغماض و بخشش، احساس می کنند که دیگر امکان بخشش و بازگشت و توبه برای آنها وجود نداردچون در فضای حقیقی به دلیل خجالت، شرم و احساس گناه، توان اعتراف و بیان گناه وجود ندارد زمینه ی سقوط آنها فراهم می شود ولی در محیط مجازی چون امکان روبروشدن و مقابله وجود ندارد و در کمال آرامش کلیه درد دلها و مشکلات روحی و روانی و اعتقادی ابراز شده و بدین ترتیب تخلیه روانی می شون لذا با دریافت مشاوره مناسب و مفید، زمینه اصلاح،تربیت و سلا متی کاربران مخاطب فراهم می گردد.
١٧- ترویج مفاهیم دینی به صورت دیجیتالی در فضای مجازی: دراین فضا بسیاری از آموزه ها و مفاهیم دینی به خصوص قرآن کریم «با توجه به سن مخاطب و موقعیت جغرافیایی وی باید تبلیغ شود؛ به ‌ویژه در زمینه‌ هنر‌های دیجیتال تولید فیلم‌های کوتاه، نرم‌افزارهای قصص قرآنی کوتاه و… هم‌چنین درخصوص توسعه هنرهای دیجیتال اسلامی باید تلاش دو چندانی کرد که یکی از راه‌های ترویج مفاهیم دینی و قرآن در فضای مجازی است.»[٥٠]
١٨- تغذیه فکری در قالب چند رسانه ای (فیلم، صوت، عکس، متن،گرافیک، نقاشی، خط وخوشنویسی، دانلود برنامه های نرم افزاری) در محیط سایبر و فضای مجازی: یکی از فعالیت هایی که با هدف ارتقاء سطح آگاهی های مخاطبان و کاربران در حوزه های دینی، اعتقادی و به خصوص مساجد که محور اجرای این گونه فعالیت هاست در محیط سایبر و فضای مجازی باید هم به صورت آنلاین (online)و هم آفلاین (offline) انجام پذیرد اتخاذ سازوکاری هدفمند برای عملیاتی کردن تغذیه فکری و برنامه های نرم افزاری می باشد. در این ارتباط باید دو روش را اجرا نمود:
الف- تغذیه فکری برای مخاطبان عام: با توجه به اینکه مطالب ومحتوای دینی و اعتقادی در فضای مجازی برای آشنا سازی کاربران بسیار کم می باشد
ب- تغذیه فکری و نرم افزاری برای مخاطبان خاص: کسانی هستند که به صورت هدفمند وتخصصی در حوزه مفاهیم دینی، تبلیغ و مسجد فعالیت می نمایند: مدیران سایتها، وب سایتها، بلاگرها، کاربران و دیگر فعالانی که در فضای مجازی در عرصه ترویج و تبلیغ مفاهیم دینی و مسجدی فعالیت می نمایند.
١٩- تهیه کلیپ، فیلم کوتاه در خصوص مسجد، نوجوانان و جوانان و نماز و قرار دادن آن در فضای مجازی با هدف ترویج و بسط مفاهیم دینی در محیط اینترنت و تأثیر گذاری بر کاربران.
٢٠- ارسال محتوا و اطلاعات به پست های الکترونیک و ایمیل کاربران: ارسال مطالب، محتوا و اطلاعات مفید وجهت دار با بهره گیری از آیات و روایات و آموزه های پیشوایان دینی در خصوص مفاهیم و مسائل دینی و نیز شأن و جایگاه مسجد. ضمن قرار دادن این مطالب در سایتها که به عنوان ذخیره اطلاعات می باشد این موارد برای ایمیلها و پست الکترونیکی کاربران ومخاطبان ارسال گردد. البته لازم است قبل از آن ، اطلاع رسانی وتبلیغ لازم در فضای مجازی برای اطلاع کاربران صورت پذیرد.
٢١- ارسال پیامهایی که از جذابیت و غنای محتوایی لازم برخور دار بوده و در بر گیرنده مسائل اعتقادی، ارزشی، اجتماعی، اخلاقی، تبیین جایگاه مسجد و …باشند که بصورت هدفمند و جهت دار گزینش شده اند در قالب sms(پیامک)، بلوتوث، mms به گوشیهای موبایل، ایمیل، درگاه و سایت های مخاطبان و کاربران در سایبر و فضای مجازی ارسال شود..
٢٢- آرشیووذخیره سازی اطلاعات و محتوای هدفمند درخصوص مفاهیم دینی و مسجد در محیط سایبر و فضای مجازی در هاستی (host) که به صورت تمام وقت قابل بهره برداری و استفاده کاربران و علاقمندان باشد.
٢٣- ایجاد شبکه های اجتماعی مجازی وی‍ژه نوجوانان و جوان با محوریت مسجد و با موضوعات دینی و اعتقادی و در قالبهای مختلف و با بهره گیری از ارتباطات چند رسانه ای که به جذابیت آن می افزاید، با توجه به اینکه این شبکه به صورت مردمی از نظر محتوا و داده ها و اطلاعات پشتیبانی می شوند به همین خاطر، کاربران ، فعالانه در آن مشارکت دارند.
(البته نباید این شبکه را به صورت یله و رها مدیریت نمود بلکه به طور نامحسوس و زیرکانه ضمن جهت دادن به کاربران برای تهیه و درج مطالب در این شبکه ها از ورود اطلاعات و مطالب مخرب و انحرافی و… جلوگیری به عمل آید.)
٢٤- داشتن نگاهی کل نگر، جامع و سیستمی : مسجد یک نهاد اجتماعی است و به صورت یک سیستم می باشد و عناصر زیادی در اداره و موفقیت آن دخیل می باشند، که سه مؤلفه مهم آنها شامل: حوزه سخت افزاری. ب- حوزه نرم افزاری. ج- منابع انسانی فعال در این سیستم می باشد. برای کسب موفقیت وحضور جدی و تأثیر گذار در فضای مجازی باید همین نگاه را داشته باشیم یعنی هم باید در حوزه سخت افزاری، لوازم و ابزاری که مرتبط با موضوع مسجد ومفاهیم دینی و تسریع و تسهیل کننده در انتقال پیام و فهم عمیق تر آنها باشد تولید وتهیه گردد ونیز درحوزه نرم افزاری به تهیه نرم افزارهای مناسب، محتوا و اطلاعات غنی بپردازیم. و هم از حیث منابع انسانی به تربیت بلاگرها، مدیران سایتها، محققان و پژوهشگران ، اعم از اشخاص حقوقی و حقیقی که در زمینه سایبر فعال هستند و نیز کاربران علاقمند و ساعی جهت کاربردی کردن و بسط و ترویج این اطلاعات و محتوا در سطح شبکه های مختلف اینترنت گامهای جدی برداشته شود.
٢٥- تهیه برنامه های نرم افزاری: همچنانکه در بالا اشاره شد، یکی از روشهای بسیار کاربردی برای حضوری فعالتر در فضای مجازی و جذب مخاطبان وکاربران در این محیط، تولید نرم افزار و برنامه نویسی و برنامه دهی به کاربران و مخاطبان در فضای مجازی می باشد.تولید برنامه به خصوص در ارتباط با اصول دین، احکام، اعمال مناسکی و افعالی و… بسیار ضروری است. تولید و توزیع برنامه های نرم افزاری مثل:
٢٦- برنامه اذان با صوت و لحن بسیار زیبا از مؤذنین مشهور و بر جسته جهان اسلام همرا با آموزش لحن، تجوید وصوت که این امر به ترویج اذان حلقوی کمک شایانی خواهد کرد.
٢٧- تهیه برنامه برای ادعیه و زیارات مشهور و منابع مرجع دینی(مفاتیح، نهج البلاغه، صحیفه سجادیه، صحیفه حضرت زهرا، الغدیر و…) به صورت چند رسانه ای (متن، صوت، تصویر)
٢٨- برنامه احکام نماز و چگونگی قرائت صحیح، اقامه درست و اعمال دقیق بر پاداشتن آن به صورت چند رسانه ای
٢٩- آموزش قرآن کریم: صوت، لحن، تجوید، قرائت، فصیح خوانی، مجلسی، ترتیل، همخوانی، تواشیح، به صورت چند رسانه ای
٣٠- آموزش مداحی چند رسانه ای در فضای مجازی: در درجه اول اهمیت در این خصوص تهیه متون مناسب برای مداحی است تا ازخواندن اشعار و نوحه های غیر مستند و بی محتوا جلوگیری بعمل آمده و با ارائه سبکهای سنتی و قابل قبول براساس شرع و عرف جامعه، همراه با اجرای مداحان و نوحه سرایان مشهور و برجسته که از مقبولیت در بین مردم برخوردارند، سامانه ای صحیح از مداحی ارائه گردد.
٣١- مبلغ (روحانی) مجازی به صورت چند رسانه ای: در فضای مجازی به صورت سه بعدی برنامه اقامه کامل نمازهای یومیه توسط یک امام جماعت خوش لحن و خوش چهره برای آموزش کاربران و مخاطبان تهیه گردد. تهیه برنامه تبلیغی، سخنرانی، روضه خوانی، مقتل خوانی، وعظ و خطابه با موضوعات و محتوای مختلف توسط مبلغان و روحانیون خوش صدا، با سواد و جوان پسند بر اساس نوع نیاز روز جامعه این برنامه ها قبلا به صورت انبوه و تفکیک شده تهیه و در شبکه اینترنت قرارگیرد تا کاربر براساس نوع سلیقه و با انتخاب موضوع و نوع مبلّغ درخواستی به آن دسترسی پیدا کند. (اگر قبل از تهیه موارد فوق از کاربران و مخاطبان برای تولید برنامه نظر سنجی صورت پذیرد بسیار مناب خواهد بود.)
٣٢- پاسخگویی به مسائل شرعی: چون بخش عمده ای از مسائل مربوط به شرع ، ثابت بوده و شامل مقتضیات زمان و مکان نمی شود بنابراین میتوان آنها را به صورت چند رسانه ای و در نظر گرفتن سلیقه نوجوانان و جوانان برنامه نویسی کرد.
٣٣- پاسخ به شبهات و سؤالات و مباحث انحرافی روز جامعه: با توجه به اینکه فضای مجازی محیطی کاملاً آزاد برای بیان عقائد مختلف بوده و مطالب ومسائل مطرح در فضای حقیقی جامعه در فضای مجازی نمود عینی پیدا می کند. به همین خاطر طرح مباحث انحرافی و شبهه انگیز و هجوم نرم فرهنگی در این عرصه بیشتر می باشد.لذا ضرورت حضور جدی مبلغان دینی برای پاسخگویی مناسب به این گونه مباحث بسیار ضروری بوده لازمه اجرای چنین مهمی در درجه اول شناسایی کامل کلیه مباحث مطروحه و سپس اولویت بندی و ارائه پاسخ دقیق و قانع کننده به آنها است.
٣٤- به کارگیری فناوری تصاویرسه بعدی (Virtual .٣.D): تکنولوژی IT روز به روز در حال رشد و توسعه می باشد یکی از فناوری هایی که به تازگی در عرصه آی تی ایجاد شد ودر وب٢ و وب٣ در حال توسعه و رشد همه جانبه می باشد سه بعدی نشان دادن تصاویر است که ما را در فضای مجازی به دنیای واقعی نزدیک تر نموده است. در این عرصه ما می توانیم با بکارگیری این تکنولوژی در زمینه تعمیق بخشی و بهتر و کاملتر نشان دادن برنامه های دینی و اعمال و افعال عبادی و مناسکی ، گامهای اساسی برداریم به عنوان مثال ، اجرای اقامه نماز به صورت سه بعدی که تمام اضلاع و زوایای آن را نیز می توانیم به روشنی به تصویر بکشیم.
٣٥- بهره مندی از واقعیت مجازی (Virtual Reality) : دراحکام اسلامی برای تبیین دقیقتر مسائل شرعی و فقهی از مزایای حواس پنجگانه بهره گرفته می شود(مثل بوی عطر برای روزه، جنابت برای غسل و…) با توجه به تکنولوژی های جدید it که امکان انتقال احساس را در اینترنت فراهم نموده است (خوشبخانه اولین دانشمند ابداع کننده انتقال حس بویایی در محیط مجازی یک ایرانی است) استفاده از این فناوری برای تبیین وتشریح دقیق مفاهیم دینی واحکام شرعی و فقهی برای شناخت و فهم کاربران مجازی بسیار با اهمیت خواهد بود.
٣٦- فروشگاه اینترنتی برای محصولات فرهنگی در فضای مجازی: همانگونه که اشاره شد یکی از روشها واقدامات عملی برای حضور قوی تر در فضای مجازی ، تولید برنامه های نرم افزاری و نیز تولیدات مرتبط با مسائل دینی می باشد.که برای اطلاع رسانی و دسترسی سهل آنها توسط کاربران و مخاطبان راه اندازی فروشگاه محصولات فرهنگی و … بسیار ضروری می باشد.البته انگیزه این فروشگاه نباید فقط تجاری و درآمدزایی و سود کلان باشد بلکه بیشتر برای معرفی و اطلاع رسانی و تهیه آسان و سریع و مطمئن برای کاربران باشد.
٣٧- بهره گیری از تکنولوژی GPS : یکی از روشهای کاربردی ما دربهره گیری از فناوریهای نوین ارتباطی برای بسط و توسعه تعامل و تبیین مفاهیم دینی در فضای مجازی بومی کردن تکنولوژی جدید ارتباطی با توجه به فرهنگ ملی و اسلامی می باشد. GPS یکی از این فناوری هاست که به عنوان مکمل دیگر ابزار در فضای مجازی ، ما را در رسیدن به اهداف عالیه کمک شایانی کند. این برنامه می تواند ما را در سفرها ومسافرت هایی که شناخت دقیق مختصات جغرافیایی و موقعیت مکانی آن نسبت به کعبه برای انجام اعمال عبادی مشخص نیست در تعیین قبله و… کمک نماید.
٣٨- منبر مجازی: با توجه به اینکه در فرهنگ ما منبر به عنوان یکی از مکانهایی است که در آن تبلیغ مسائل و احکام مذهبی و بیان آموزه ها ومفاهیم دینی صورت می گیرد ودر بیشتر روضه خوانی ها و مجالس اعیاد، وفیات و مناسبهای ملی و مذهبی ، عزاداری و حتی جشن های ما منبر، نقش مهمی را دربیان محتوا ومطالب توسط روحانی و مبلغان دینی ایفاء می نماید. خوشبختانه امکان انجام امور و کارهایی که در منبر در محیط حقیقی صورت می گیرد در فضای مجازی نیز می توان آن را با بهره گیری از فناروریهای نوین ارتباطی و ابزار چند رسانه ای انجام داد.(اقامه نماز و سخنرانی به صورت سه بعدی توسط امام جماعت )
٣٩- خادم افتخاری مجازی: علاقمندان بسیاری در نقاط مختلف دنیا وجود دارند که عاشقانه و داوطلبانه تمایل دارند که به عنوان خادمان مراقد، مزارها ، بارگاهها، زیارتگاهها، مساجد و مراکز دینی به صورت افتخاری فعالیت نمایند. با توجه به تکنولوژی نوین ارتباطی ، امکان چنین کاری در فضای مجازی بوجود آمده است. این کار اگر چه در فضای حقیقی نیست ولی با توجه به اینکه کاربر با انگیزه معنوی و اعتقادی، اوقاتی را در این فضا سیر می کند قطعاً در تغییر رفتار و روش مخاطبان و کاربران به سوی اعمال مثبت و مفید بسیار تأثیر گذار خواهد بود.
٤٠- بهره گیری از هنر و معماری اصیل مساجد و اماکن مذهبی: هنر و معماری اصیل اسلامی و ایرانی در طول تاریخ از جایگاه ویژه ای در بین جوامع اسلامی و حتی غیر اسلامی برخوردار بوده و زبانزد عام و خاص می باشد این ظرفیتی بسیار بالا برای بسط زمینه های جذب و جذابیت برا ی اقبال و استقبال ازآنها ایجاد کرده است. متاسفانه در فضای مجازی که جذابیت کارهای هنری و تزئینی در ارائه محتوا و مطالب از درجه بالایی برخوردار است علی رغم اینکه کشور ما دارای آثار غنی معماری بوده واز قالبهای مختلف هنری و تاریخی در بین کشورهای جهان برخوردار است. متاسفانه نتوانسته ایم از این هنرهای زیبا، بسیارجذاب و چشمگیر، چه به صورت مستقل و یا آنکه برای بک گراند و زمینه ارائه محتوا و اطلاعاتدر فضای مجازی استفاده کنیم. این آثار و سبکهای مختلف هنری و معماری که نهایت زیبایی در آنها به کار رفته و خوشبختانه اغلب ، جزء مراکز دینی و مذهبی می باشند می تواند بستری برای ایجاد جاذبه برای کاربران و اُنس بیشتر آنان با این پایگاههای ترویج دین و حضور تؤام با علاقه به این مراکز ولو به عنوان بازدید کننده باشد.
٤١- اعمال زیارت وحج مجازی: با توجه به اینکه غایت اعمال وافعال دینی ، ایجاد تغییر رفتار و منش در مخاطب بوده و صرفاً اجرای صوری و ظاهری نمی باشد.پس می توان همین اعمال را در فضای مجازی با نیّت و انگیزه معنوی انجام داد. در فضای مجازی این امکان وجود دارد که زیارت به صورت مجازی صورت بگیرد و اعمال حج را در این فضا به جا آورد.( امروزه پیروان بعضی از ادیان نیز چنین کاری را انجام می دهند. به عنوان مثال هندو ها از سراسر جهان زیارت مجازی را انجام می دهند). کشور ما از تعداد بی شماری زیارتگاه که دربین مردم ، دارای شأن و منزلت فراوانی هستند برخوردار است واین فرصت خوبی برای ورود به این عرصه می باشد. و در خصوص اعمال حج نیز چون هر سال قابل تکرار نمی باشد و تنها در سال یکبار برای حج تمتع فرصت وجود دارد و این اعمال مناسکی نیز اگر به صورت درست و صحیح انجام نشود موجب عدم پذیرش و اشکال می شود. لذا اعمال حج مجازی بهترین مکان و موقعیت مناسب برای آموزش و انجام آزمایشی برای یادگیری کامل می باشد. و از طرفی با عنایت به محدودیت پذیرش تعداد حجاج در موسم حج و علاقمندی بسیار از مسلمانان و نیز فاصله بسیار زیاد کعبه با دیگرکشورهای اسلامی برای انجام همزمان حج در زمان برگزاری اعمال حج، می توان راهکارهایی در فضای مجازی برای علاقمندان به حج در این ایّام فراهم نمود تا به صورت مجازی اعمال حج انجام گیرد.
٤٢- الگوگیری و بهره گیری از کارکردهای مسجد: مسجد تنها پایگاه دینی است که در طول تاریخ ، همواره سرزنده و پر تحوّل و فعال در تمامی عرصه های حیات بشری بوده است. چون ورودی و برونداد فعالیت آن مطابق با خواست های بشری و با هدف سوق دادن انسان به سوی کمال بوده به همین خاطر هیچگاه فعالیتهای و برنامه های آن دچار رکود یا روزمرگی نشده است نزدیک به چهل کارکرد درحوزه مسجد در طول تاریخ (از زمان صدر اسلام تا به حال) قابل احصاء بوده که بسته به مقتضیات زمانی و مکانی هریک از این کارکردها در هر زمانی کم و یا زیاد به نقش آفرینی در جامعه اسلامی پرداخته اند. در همین رابطه می توان این کارکردها را به عنوان الگو و سر مشق برای فعالیت درمحیط سایبر و فضای مجازی قرار داد چون هریک از این کارکردها با توجه به سلیقه و ذات تحول خواهی و کمال گرایانه جوامع بشری می باشد..
٤٣- بهره مندی از امکانات نوین اطلاع رسانی درحوزه it : یکی از کارکردهای مهم مسجد که پایگاه دینی مسلمانان محسوب می گردد. اطلاع رسانی می باشد.اولین اطلاع رسانی با گفتن اذان توسط بلال حبشی در مسجد آغاز شد. به همین خاطر مسجد در اطلاع رسانی دارای سابقه ای به قدمت حیات اسلامی می باشد. با هدف به روز کردن امر اطلاع رسانی در جامعه نوین ارتباطی باید از تکنولوژی نوین بهره برداری نمود برای نمونه :
الف- نصب سیستم تبلیغ بلوتوثی در مساجد با ارائه اطلاعات، محتوا و برنامه های نرم افزاری هدفمند و گزینش شده و نیز اعلام برنامه هایی برای اطلاع رسانی به عابران و مجاوران.
ب- راه اندازی یک صندوق پستی الکترونیکی برای نماز گزاران و نیز ارسال اطلاعات و اخبار مربوط به برنامه های اجرایی مسجد برای مخاطبان خاص نمازگزار با استفاده از برنامه forward (فوروارد) و نیز send all به جای اطلاع رسانی برای تک تک کاربران و مخاطبان در یک لحظه ، بدون صرف وقت زیاد و نیز پرداخت مبلغ هزینه اضافی برای ارسال اطلاعات، اطلاع رسانی صورت می گیرد.
ج- پخش مستقیم وزنده برنامه های اجرایی (اقامه نماز جماعت، برگزاری دعا و نیایش، برنامه ها و فعالیتهای مختلف اجرایی) به صورت زنده و online در سایت های مرتبط در سایبر و فضای مجازی.
د- بسیاری ازاین برنامه ها برای مخاطبان خاص و عام که امکان شرکت در برنامه و یا رویت آن را به صورت زنده از سایتها نداشته اند هم به صورت offline به آدرس آنها به صورت الکترونیکی ارسال گردیده و یا در داخل سایت ذخیره (save) می گردد تا کاربرانی که علاقمند به بهره گیری از آنها می باشند آنها را دانلود (downloud) نمایند .
ه- ارسال پیام (massage) به صورت sms (متن پیام کوتاه) mms (تصویر ومتن) به گوشی های تلفن همراه مخاطبان و ایمیل کاربران.
٤٤- دریافت وجوهات شرعی خمس و زکات مراجع تقلید درفضای مجازی: مقلدان و پیروان مراجع تقلید مرز و جغرافیا نمی شناسند و هر مرجع تقلید از کشورها و نقاط مختلف جهان دارای مقلدان خاص می باشند. در گذشته همواره در برقراری ارتباط مستقیم باآنان به خاطر بعد مسافت با مشکلات جدی مواجه بودند. اکنون با بهره گیری از فضای مجازی ضمن ارتباط وتعامل بین مراجع و پیروان آنها برای بیان مسائل شرعی و فقهی و نیز مسائل مستحدثه از طریق تالارهای گفتمان، سایتها و پست های الکترونیکی به راحتی چنین امکانی فراهم شده است. و در خصوص پرداخت وجوهات شرعی و مبالغ خمس و … به وسیله کارتها وحسابهای الکترونیکی وuser مستقیم، بدون واسطه و سریع انجام می گیرد.
٤٥- تعیین مصادیق و حدود و ثغور شئونات دینی و اجتماعی: یکی از مشکلاتی که در حال حاضر در خصوص تعیین مصادیق بعضی از مسائل شرعی و عرفی وجود دارد به دلیل تنوع و تکثر موضوعات و نیز برداشتهای مختلف وگاهاً سلیقه ای بعضی ازمتولیان امر فرهنگی و نیز نظرات متفاوتی که در بعضی مسائل توسط مراجع صادر می گردد موجب شده است تا به صورت دقیق و روشن این مسائل تبیین نگردد.با عنایت به امکانات و فناوری هایی که در فضای مجازی ایجاد شده است و امکان بهره گیری چند رسانه ای وجود دارد ما می توانیم بسیاری از این شئونات و مصادیق را به صورت مجازی نمایش دهیم (به عنوان مثال میزان پوشش حجاب برای خانمها را به صورت مصوردر فضای مجازی نشان بدهیم.)
٤٦- ارائه برنامه موفق با هدف تعمیق بخشی و تأثیر گذاری چند وجهی: چون فعالیت در فضای مجازی غیر واقعی بوده و امکان همکاری چند جانبه افراد مختلف و مونتاژ برای تهیه برنامه موفق چند رسانه ای وجود دارد، لذا زمینه تعمیق بخشی به برنامه و محتوای ارائه شده در این فضا امکانپذیر می باشد. به عنوان مثال ، بهره گیری از: بهترین متن ومحتوا توسط بهترین نویسنده، بهترین اجرا توسط مجری خوش سیما و جذاب، صدای رسا و بلیغ از بهترین فرد خوش صدا، با بک گراند و اِلمانهای بسیار جذاب تصویری و صحنه آرایی و تزیین جایگاه، استفاده از تصویر سه بعدی برای واقعی تر نشان دادن برنامه، بهترین نورپرداز و بهترین ضبط صدا، می توان برنامه ای بسیار جذاب با همکاری چند نفر تهیه کرد .چنین امکانی در فضای حقیقی وجود ندارد. ممکن است فردی بسیار باسواد و عالم باشد ولی به دلیل لکنت زبان و یا داشتن لهجه ای که برای مخاطب به سختی قابل فهم است.آنچنان تأثیر گذاری لازم را برای تبیین دقیق مفاهیم دینی نداشته باشد. این مشکل در فضای مجازی به خاطر قابلیت مونتاژ به راحتی حل شده است. چون جذابیت مناسب صوتی تصویری و محیطی را دارد می توان انتظار موفقیت برنامه و اطلاعات و محتوای ارائه شده و در نهایت ایجاد عادت دینی و فرهنگ سازی را در مخاطبان و کاربران داشت. اگر در برنامه نویسی و طراحی زمینه ارائه محتوا و مطلب از امکانات نرم افزاری استفاده شود، قدرت گیرایی و جذابیت را برای کاربران به طور چشمگیری افزایش خواهد داد:
الف- شکل. ب- نمودار ج- نقشه. د- پورپو اینت. ه- ویدئو. و- عکس. ز- تصویر. ح- نقاشی. ط- خط و خوشنویسی.

٤٧– آگاهی وشناخت از انتظارات مخاطبان و کاربران: چون در فضای مجازی برخلاف فضای حقیقی در تعامل دو سویه امکان دیدن و یا شنیدن انعکاس رفتار متقابل طرفین در تأیید و یا رد موضوع و یا محتوایی وجود ندارد به همین خاطر تنها راه دستیابی به نظرات کاربران از طریق نظرسنجی است که در داخل سایت قرار داده می شود. آگاهی از نظرات و بهره گیری از پیشنهادها و نقد عملکرد در هرچه غنا بخشی به محتوای ارائه شده کمک شایانی خواهد نمود.
٤٨- برگزاری مسابقه،جشنواره، همایش و…. در فضای مجازی: یکی ازفعالیت های هدفمند اجتماعی در مسجد، برگزاری مسابقات مختلف، همایشها، جشنواره ها و برنامه های متنوع دیگر به عنوان حاشیه فعالیتهای مسجد به صورت غیر حضوری و مجازی می باشد.البته این برنامه ها بیشتر برای مخاطبان و کاربرانی صورت پذیرد که بسیار کم و یا اصلاً و به دلایل مختلف به صورت فیزیکی در مساجد حضوری پیدا نمی کنند تا از این طریق زمینه اُنس با مسجد فراهم گردد. (برای مخاطبانی که مستمراً در مساجد حضور می یابند علاوه بر این برنامه مجازی بایسته است برنامه هایی خاص با حضور آنان در مسجد نیز به صورت واقعی برگزار گردد تا بیش از پیش، فرهنگ مسجد و نماز در آنها نهادینه شود) چون قبل از هر کار فرهنگی باید فرهنگ آن ترویج یابد یکی از روشهای بسط فرهنگ مسجد فعالیت در فضای مجازی است. در این روش کلیه مراحل اجرای آنها با هدف سهولت دسترسی مخاطبان وکاربران، به صورت اینترنتی صورت می گیرد. و کلیه مراحل اجرای برنامه با مشارکت فعال آنها انجام می گیرد: ثبت نام، ارسال اطلاعات و محتوا، شرکت در برنامه، اعلام نتایج و حتی داوری آثار همه و همه با شرکت مخاطبان و کاربران به صورت مجازی صورت می گیرد.
٤٩- برگزاری کنفرانس و سخرانی از راه دور: یکی از مزیت های فناوری نوین ارتباطی و اطلاعاتی امکان برگزاری کنفرانس و سخنرانی برای مجالس و مراسم از را دور می باشد. این فرصت موجب شده است تا برای یک سخنران خوب و ارزشمند دیگردوری و فاصله معنا نداشته باشد و در هر زمان در هر نقطه از دنیا بتواند با مخاطبان خود ، ارتباط و تعامل داشته باشد.این تکنولوژی در حوزه تبیین مفاهیم دینی بسیار با ارزش خواهد بود با توجه به اینکه اغلب مراجع، محققان و اندیشمندان حوزه دین درنقاط خاص هستند (نجف، قم، مشهد، تهران و…) امکان حضور و دسترسی به آنها برای تمام مردم مناطق مختلف حتی خارج از کشور وجود ندارد با این فناوری میتوان تعامل و ارتباط دوسویه را به راحتی فراهم نمود.
٥٠- ارتباط شبکه ای مراکز تبلیغی در فضای مجازی: برای فعالیت هماهنگ،ارتباط تنگاتنگ، تبادل اطلاعات، تعامل و استفاده از تجربیات تمام مراکز اینترنتی که در حوزه تبلیغ مفاهیم دینی به صورت جهت دار در محیط سایبر و فضای مجازی فعالیت می نمایند، لینک و پیوند این مراکز با یکدیگر بسیار ضروری می باشد. این کار کمک می کند تا این سایتها همدیگر را در حوزه وسیع تری برای کاربران معرفی نمایند و از اطلاعات ارزشمند و محتوای غنی و بسیار تأثیر گذار یکدیگر بهره مند شوند. ودر نتیجه به صورت هدفمند و کانالیزه شده نسبت به تعمیق بخشی آموزه های دینی و ترویج فرهنگ مسجد برای مخاطبان و کار بران گامهای جدی بردارند.
٥١- داشتن سواد رسانه ای برای مبلغان دینی: سواد رسانه ای به طور خلاصه عبارت است از « قدرت درک نحوه کار رسانه ها و معنی سازی در آنها و چگونگی سازماندهی استفاده از آن ها»[٥١]
٥٢- استفاده از بخشهای تبلیغاتی و پیام رسانی ، آگهی تبلیغات کالا، برنامه نرم افزاری معرفی سایتها و اطلاعات و اخبار و… در فضای مجازی از جایگاه ویژه ای برخوردارند. در این بخش ، خلاء تبلیغات دینی و مفید کاملاً احساس می شود. جهت حضور فعال در سایبر و فضای مجازی ، بهره مندی از این بخش در سایتهای پر بیتننده و پر طرفدار بسیار ضروری می باشد.
٥٤- برای راه اندازی یک سایت مناسب و فعال در حوزه دین ، پیشنهاد می گردد از بخشهای زیر برخوردار باشد:
الف- معارف اسلامی: (اعمال و مناسک عبادی، احکام، قرآن کریم، آیات، روایات، زندگینامه اهل بیت وائمه معصومین علیهم السلام، معرفی مراجع تقلید همراه با رساله عملیه آنها و…).
ب- بخش پاسخگویی و مشاوره: (شبهات، مشکلات خانوادگی، سئوالات شرعی و اعتقادی، تشکیکات، احکام و مسائل مستحدثه و…).
ج- معرفی اماکن مذهبی: (مساجد، حسینیه ها، تکایا، امام زاده ها، مراقد مشهور، هیئات مذهبی، مهدیه ها، زینبیه ها و…)
د- معرفی شخصیتها و افراد تأثیر گذارحوزه دین: (مراجع، علماء، صلحاء مقربان، دانشمندان، نویسندگان، پیر غلامان، خادمان، واقفان، شهدای صدر اسلام و…)
ه- حوزه های علمیه و مدارس دینی اینترنتی: ( معرفی آنها، چگونگی تحصیل، منابع درسی، مدرسان و اساتید، و… ).
و- کتابخانه دیجیتالی حوزه دین: (قرآن کریم، مفاتیح، نهج البلاغه، صحیفه سجادیه، کتب مرجع و منابع دینی، و دیگر کتب مذهبی و دینی).
ز- فرهنگ و تبلیغ: (راه انداری باشگاه فرهنگی مجازی، برگزاری مسابقات در زمینه های مختلف، معرفی اهالی فرهنگ و تبلیغ تأثیر گذار، وعظ و خطابه، معرفی مبلغان و خطباء برجسته، معرفی آثار و ارزشهای دفاع مقدس و…).
ح- علوم اسلامی: (فقه، حقوق ، سیاست، هیئت، نجوم، جهانگردی، زبان و ادبیات عرب و…).
خانواده : (جایگاه خانواده در اسلام، جایگاه والدین، تربیت فرزندان و…).
ط- جامعه اسلامی: (ارزشها و هنجارها، مسائل مربوط به عرف جامعه، جایگاه حاکم، حقوق مسلمان، حق شهر وندی و…).
ی- پیوند ها و لینکها: (معرفی مراکز اینترنتی اسلامی، سایتها، وبلاگها و درگاهها، شبکه های اجتماعی مجازی و…)
ک- خدمات: (فرهنگی،هنری، اینترنتی): (معرفی محصولات فرهنگی و نرم افزارها دینی، ارائه خدمات اینترنتی، امکان دانلود رایگان برنامه ها و نرم افزارهای مفید و کتابهای دیجیتالی، مشاوره رایگان فنی اینترنتی، بازیهای رایانه ای، تشکیل انجمنهای مختلف با عضویت کاربران: ادبی،هنری، ورزشی، وبلاگ نویسان، نشریات، خبری و…).
ل- ستون آزاد: (ارائه نظرات، انتقادها، پیشنهادها، ارتباط با مدیران سایت، ارسال طرح و محتوا، مقاله و…).

نتیجه گیری

پس از بررسی و تحلیل نقش سایبر و فضای مجازی در جذب نوجوانان و جوانان به مساجد، اهمّ موارد مشروحه ذیل را تحت عنوان نتایج حاصل از طرح این موضو ع و بحث می توان بر شمرد:
١- با استناد به آیه شریفه ١٥ سوره مبارکه شورا، دین مبین اسلام یک دین تبلیغی و رسالت نبی مکرم اسلام(ص) نیز ابلاغ دستورات خداوند متعال برای مردم می باشد. حتی عدم بیان آنچه را که خداوند فرمان داده را به معنای، عدم انجام رسالت تبلیغی بر می شمرد.بنابر این محیط سایبر و فضای مجازی یک عرصه تبلیغی و اطلاع رسانی است که هماهنگی و همخوانی با آموزه های دینی ما دارد.
٢- عصرحاضر، را عصر مجازی می نامند، تکنولوژی و فناوری ارتباطات و اطلاعات از رشد دم افزایی برخوردار است. اگر بخواهیم حضور تبلیغی قوی در بین جوامع مختلف داشته باشیم،می بایست ضمن یادگیری تکنولوژهای نوین، راهها وروشهای نوین ورود در عرصه فضای مجازی را به خوبی بدانیم و از آن استفاده بهینه نماییم.
٣- باید مدیریت اطلاعاتی داشته باشیم تا برای بهبود اهداف تبلیغ وترویج مفاهیم دینی و اداره نهاد مساجد بتوانیم موفق عمل کنیم. یک مبلغ باید از بعد اطلاعاتی از زمان خویش جلوتر باشد تا بتواند با هرپدیده نوینی که روی میدهد با اندوخته اطلاعاتی خویش برای آن تصمیم عقلانی و علمی بگیرد.
٤- در حال حاضر، برای موفقیت در امرتبلیغ مفاهیم دینی باید تفکر مجازی (به همه چیز اعتماد نکنیم) را در کنار نگرش حقیقی به کار بست. در غیر این صورت امکان حضور واثر گذاری در بخش وسیعی از فضای تبلیغی وجود نخواهد داشت.
٥- با گذشت زمان ، روز به روز بر تعداد کاربران و مخاطبان سایبر و فضای مجازی به صورت گسترده وچشمگیری افزوده می شود و میزان استفاده کنندگان از این فضا ازمیلیارد نفر نیز فراتر رفته است. چون امر تبلیغ با مخاطب انسانی سرو کار دارد نمی توان این تعداد بی شمار را در بحث تبلیغی نادیده انگاشت.
٦- محیط سایبر و فضای مجازی از قابلیتها، فرصتها و ظرفیت های بسیار بالای در حوزه ارتباطات، اطلاعات و تعامل دوسویه برخوردار است. لازم است با برنامه ریزی هدفمند ، زمینه های حضور گسترده را در این فضا مهیا نمود.
٧- با توجه به اینکه عرصه اینترنت و فضای مجازی، تمام عرصه های حیات بشری را در بر می گیرد. لازمه مواجهه منطقی و کارآمد برای موفقیت در این حوزه فراگیر، توجه جدی در سه حوزه تأثیر گذار می باشد: حوزه سخت افزاری، حوزه نرم افزاری، حوزه آموزش و تربیت منابع انسانی ، این سه حوزه اضلاع مثلث موفقیت خواهند بود و نباید از هیچکدام از آنها غافل شد.
٨- در محیط سایبر ، توصیه می شود مسئولان دینی تربیت خودمدارانه را ترویج دهند که اصطلاح لاتین آن قدرت نه گفتن «power of saying no» است. اگر انسان در زندگی عادیش قدرت نه گفتن نداشته باشد در محیط سایبر هم اولین چت روم که وارد می شود دعوت ها را می پذیرد. بنابراین در محیط سایبر، راهنمایی و ارشاد مهم است نه تعیین تکلیف، و الزام. اصولا آن جایی که حق انتخاب افزایش پیدا می کند فقط راهنمایی مهم است. اما وقتی حق انتخاب محدود است، الزام معنی دار می شود.[٥٢]
٩- غالب کاربران و مخاطبان محیط سایبر و فضای مجازی را نوجوانان و جوانان تشکیل می دهند. علت این استقبال جذابیت هایی است که در این فضا برای جلب توجه آنها ایجاد می نمایند و به همین خاطر در طراحی، برنامه ریزی و اجرای برنامه ها در این فضا از آنها بهره گیری شود. تا با برنامه ریزی مطابق با سلیقه و ذوق آنها زمینه تعمیق بخشی به مفاهیم دینی و افزایش جاذبه آموزه های دینی برای این قشر عظیم فراهم گردد.
١٠- محیط سایبر و فضای مجازی ، عرصه هجمه نرم برای مقابله با ارزشها، هنجارها و اعتقادات دینی می باشد. در این فضا به دلایل مختلف از جمله: ناشناس بودن، بهره گیری از تکنولوژی نوین ارتباطی، اختلاط جنسی، احساسی بودن نوجوانان و جوانان که بیشترین زمان حضور و تعداد کاربران را دارند و… بیشتر از فضای حقیقی، اعتقادات، زمینه های فرهنگ ملی و بومی مورد تاخت و تاز قرار می گیرد به همین خاطر برای مقابله با این تهاجم نرم، تهیه برنامه های نرم افزاری و فعالیت های نرم برای حضوری قوی و تأثیر گذار در این محیط، بسیارضروری می باشد.
١١- با توجه به گسترش لحظه به لحظه تکنولوژی IT که مهمترین عرصه و بهره برداری ازآن در حوزه ارتباطی و تعامل دو سویه می باشد لازم است ضمن حفظ اصالت ابزارهای سنتی امر تبلیغ، از روشها و شیوه های مدرن تبلیغی ، غافل نبوده به طور هوشمندانه و با بومی سازی آنها این فناوریهای نوین را درخدمت امور تبلیغی قرار دهیم.البته این امر به کار کارشناسی دقیق ونگاهی همه جانبه نیازمند است.
١٢- یکی از ویژگیهای شبکه جهانی اینترنت، در هم نوردیدن مرزهای جغرافیایی برای ایجاد ارتباط و ارسال اطلاعات و پیام می باشد.‍ بنا براین لازم است در برنامه ریزیهای تبلیغی، جهانی بیاندیشیم ومنطقه ای عمل کنیم و با توجه به اینکه در فضای مجازی ، امکان فعالیت منطقه ای وجود دارد.
١٣- یکی از فرصتهای بسیار خوبی که در محیط سایبر وفضای مجازی فراهم شده است راه اندازی شبکه های اجتماعی مجازی است. چون دین اسلام یک دین اجتماعی است و حضور در اجتماع از ضروریات امر تبلیغ می باشد بنابر این مشابه سازی این شبکه ها با نگاه دینی و نیز زمینه سازی برای حضور جدی و هدفمند در این شبکه ها بسیار موفقیت آمیز خواهد بود.
١٤- حضور قوی در فضای مجازی نیازمند شناخت دقیق و کامل تمام اضلاع و ابعاد آن بوده و اطلاع کافی و وافی از شرایط زمانی و مکانی نیز می تواند ما را در افزایش این شناخت و آگاهی یاری نماید. مواردی چون : مخاطب شناسی (شناخت دقیق مخاطبان خاص و مخاطبان عام) و برنامه ریزی متناسب برای هر یک از آنها، شناخت نیاز و خواسته های کاربران، به کار گیری روشهایی که از تأثیر گذاری بالا برخوردار هستن، شناخت اقتضائات زمانی، شناخت دقیق جغرافیای مکانی، زمان شناسی و … ١٥- بهره گیری از ابزار چند رسانه ای (متن و محتوا، فیلم، عکس، صدا، خط و خوشنویس، گرافیک کلیپ ) با هدف بسط دامنه فعالیت و حضور فعال تر در اینتر نت و افزایش جذابیت اطلاعات و محتوای ارائه شده در فضای مجازی.
١٦- با توجه به اینکه تعداد استفاده کنندگان از تلفن همراه و نیز امکانات و برنامه های نرم افزاری در فضای مجازی ارائه شده در گوشیهای این تلفن، روز به روز در حال گسترش می باشد. بایسته است نگاهی وی‍ژه نسبت به بهره گیری از این تلفن ها برای تبلیغ مفاهیم و آموزه های دینی به خصوص ترویج فرهنگ مسجد، صورت پذیرد.
١٧- یکی از بسترهای بسیار مهم و تأثیر گذار در فضای مجازی تالارهای گفتمان می باشد. با توجه به مزیت هایی که این تالار در ایجاد ارتباط و تعامل جدی با کاربران و مخاطبان دارد لازم است در استفاه از آن با نگاه دینی عنایت جدی صورت گیرد.
١٨- ایجاد حوزه های علمیه ومدارس دینی مجازی، محیط مناسبی را در فضای مجازی ایجاد خواهد نمود تا مخاطبان و کاربران علاقمند به آشنایی بیشتر با مفاهیم؛ محتوا و اطلاعات دینی از سراسر دنیا به راحتی به آنها دسترسی پیدا کنند. با ملحوظ داشتن این مهم که غنی ترین حوزه های علمیه در جهان اسلام در حوزه تشیع در ایران قرار دارد. راه اندازی این حوزه های مجازی بسیار ضروری می باشد. البته برای گسترش دامنه کاربران و مخاطبان در سطح جهان، ارائه این مطالب و محتوا به زبانهای پرمخاطب (عربی، انگلیسی، فرانس، آلمانی و…) نیز ضروری است.
١٩- برای فعالیت در فضای مجازی نباید تنها برای برنامه ها و فعالیتهای online برنامه ریزی کرد. با توجه به تفاوت ساعات شبانه روزی در مناطق مختلف جهان و نیز تفاوت اوقات استفاده کاربران اینترنت، حضور تمام وقت در فضای مجازی برای افزایش کمی مخاطبان به هر دو صورت لازم می باشد.
٢٠- حسن ختام و سخن آخر: باید این نکته بسیار مهم و اساسی را همواره مد نظر قرار داد که محیط سایبر و فضای مجازی صحنه تقابل، تعامل، تبادل و ترابط اطلاعات، محتوا و مطالب متنوع و متکثر اعمّ از مفید، مضر، خنثی است. همه در این فضا با توسل به شگردهای مختلف تبلیغاتی با انگیزه های مختلف در صدد جذب مخاطبان و کاربران هستند. اگر چاره ای جدی برای حضوری قدرتمند و فعال در این فضا اندیشیده نشود. ضمن اینکه صحنه رقابت را برای رقیبان نارفیق خالی می نماییم، بلکه شمار زیادی از مخاطبان را نیز قطعاً از دست خواهیم داد. وبه خاطر این کاستی ها و تعلل ها، مجبوریم روز به روز در مواجه با هجمه نرم و فرهنگی غرب که عمدتاً نوجوانان و جوانان را هدف قرار داده اند عقب نشینی نموده و خاکریزهای دفاعی را تنگتر کنیم. پس باید تلاشی هدفمند، جهت دار، جامع الاطراف و مضاعف داشته باشیم.انشاءالله

پی نوشت ها

١- جلالی علی اکبر، ماهنامه پرسمان، شماره ٢٠، ص ١٥.
٢- جلالی علی اکبر، پکیج آموزشی اینترنت، سازمان تبلیغات اسلامی، cd شماره یک.
٣- آخوندی مطهره ، .massmedia.mihanblog.com /١٣٨٧/٣
٤- کلاهیان سپیده و مهسا، روزنامه جمهوری اسلامی ٢٩/٠٣/١٣٨٧ صفحه مقالات جهان مجازی (اینترنت).
٥- حشمتی محمد رضا ، جزوه تعاملات مسجد. ستاد عالی نظارت برکانونهای فرهنگی مساجد.
٦- صدیق بنای هلن ، مفاهیم سایبر اسپیس (ترجمه) ، نشر مرکز تقیقات ومطالعات رسانه ای روزنامه همشهری ، شهرداری تهران.
٧- همان منبع.
٨- حسینی زینب ‌سادات، بومی‌سازی در فضای مجازی، سایت ایران و جامعه اطلاعاتی دوشنبه ۷ اسفند ۱۳۸۵، .www.iranwsis.org
٩- سروی زرگر محمد، فضای مجازی اینترنت، نشر مرکز تحقیقات ومطالعات رسانه ای روزنامه همشهری ، شهرداری تهران
١٠-حسینی زینب‌سادات، بومی سازی در فضای مجازی، سایت ایران وجامعه اطلاعاتی دوشنبه ۷ اسفند ۱۳۸۵، .www.iranwsis.org
١١-رشیدی ( مدیرعامل شرکت فناوری اطلاعات)، دو ماهناه نامه اینترنت، مورخه ٢٨ آبان ١٣٨٤.
١٢- همان منبع.
١٣-همان منبع.
١٤-طالبی حسین، روزنامه دنیای اقتصاد شماره ١٦٨٨ مورخ ٢٠/٩/٨٧ صفحه بازار دیجیتال .
١٥-جلالی علی اکبر ، برنامه خبری ساعت٢٠ شبکه چهارسیما،
١٦-دهخدا علی اکبر ، لغت نامه دهخدا cd (لوح فشرده) لغت ج.
١٧-موظف رستمی محمد علی ، روشهای جذب نوجوانان و جوانان به مسجد ص٣٩.
١٨-همان منبع، ص ٤٠.
١٩-عمید حسن ، فرهنگ فارسی ، جلد سوم.
٢٠-مومنی نور آبادی مهدی، روابط عمومی الکترونیک، ص١٦.
٢١-عبدالملکی سعید، ماهنامه دانشگاه پیام نور ، شماره ٥٥.
٢٢-مومنی نور آبادی مهدی، روابط عمومی الکترونیک، ص١٦.
٢٣-کریمی عبدالعظیم ، راهبردهای روانشناختی تبلیغ ، ص ١٤ .
٢٤-ماهنامه شادکامی و موفقیت شماره ٥٥ http://shadkami.com .
٢٥-مومنی نور آبادی مهدی، روابط عمومی الکترونیک، ص١٦.
٢٦-همان منبع.
٢٧-همان منبع.
٢٨-جلالی علی اکبر، پکیج آموزشی اینترنت، سازمان تبلیغات اسلامی، cd شماره دو.
٢٩-همان منبع، cd شماره یک،
٣٠-ناجی سعید، خبرگزاری مهر، تهران ، تاریخ انتشار۱۳۸۸/۰۵/۱۷.
٣١-روزنامه ابتکار، بررسی شیوه های تبلیغ دین در فضای مجازی، شماره ١١٣٦.
٣٢-آوات رضانیا. مرکز تحقیقات و مطالعات رسانه ای، روزنامه همشهری.
٣٣-ایرنا، خبرگزاری جمهموری اسلامی ایران.
٣٤-زارع مهدی (مصاحبه)، پیچ و خم های تبلیغ اینتر نتی، نشریه رسائل،( نشریه الکترونیکی حوزویان).
٣٥-خان زاده حمید، چشم الکترونیک…، نشریه اخبار فناوری اطلاعات(الکترو نیکی).
٣٦-حقگویی احسن، اینترنت و جوانان، مرکز تحقیقات و مطالعات رسانه ای روزنامه همشهری، ١٣٨٨.
٣٧-همان منبع.
٣٨-غفاری زهره، همشهری آنلاین به آدرس: www.hamshahrionline.ir.
٣٩-ابری انسیه، فضای مجازی، اینترنت، خلاقیت ،دانشکده مدیریت واحد علوم و تحقیقات دانشگاه آزاد، ttp://www.civilica.com.
٤٠-سورین ، و . تانکارد ، ج . نظریه های ارتباطات ، ترجمه علیرضا دهقان.
٤١-عاملی سعیدرضا، فضای مجازی (مصاحبه)، روزنامه همشهری آن لاین، سال ١٣٨٨.
٤٢-جهانشاهی امید، وب٢ در دستور کار جهانی، سایت تبیان.
٤٣-نقشینه وحید. ٦ چهره برای وب٢، روزنامه ایران، مورخه سه شنبه ٢٦ شهریور ١٣٨٧ .
٤٤-جهانشاهی امید، وب٢ در دستور کار جهانی، سایت تبیان.
٤٥-حسینی زینب السادات ، نشریه اخبار فناوری اطلاعات(الکترو نیکی)، مورخه ٢٠/١٢/١٣٨٤ .
٤٦-صدیق بنای هلن، ترجمه و تألیف، مرکز تحقیقات و مطالعات رسانه ای روزنامه همشهری.
٤٧-آخوندی مطهره،http://iranwsis.org/default.asp.
٤٨-همان منبع.
٤٩-حسینی زینب السادات، تحلیل چت، جمعه بیست و دوم اردیبهشت ١٣٨٥ www.ayandehnegar.org.
٥٠-گلزاده صادق، درگاه پاسخویی به مسائل دینی، http://www.porsojoo.com/fa.
٥١-شکر خواه یونس – نیاز مخاطبان به سواد رسانه ای- فصل نامه پژوهش و سنجش. شماره ٢٦- ص ٧٩.
٥٢-علم الهدی سید عبدالرسول، خبرگزاری فارس، فضای مجازی، مورخه ٢٥/٨/ ١٣٨٨.

منابع و مآخذ:

١- آیات الهی (قرآن کریم)
٢- اینتر نت (سایتهای مرتبط با موضوع)
٣- جلالی علی اکبر، ماهنامه پرسمان، شماره ٢٠، اردیبهشت سال ١٣٨٣.
٤- جلالی علی اکبر، پکیج آموزشی اینترنت، سیدی های آموزشی، سازمان تبلیغات اسلامی، سال ١٣٨٧.
٥- جلالی علی اکبر ، برنامه خبری ساعت ٢٠ شبکه چهار سیما، موضوع گفتگو شهروند الکترونیک، مورخه ١٣/٦/١٣٨٧.
٦- حسینی زینب السادات ، نشریه اخبار فناوری اطلاعات(الکترو نیکی)، مورخه ٢٠/١٢/١٣٨٤ .
٧- حشمتی محمد رضا ، جزوه تعاملات مسجد. ستاد عالی نظارت برکانونهای فرهنگی مساجد، تهران، سال ١٣٨١.
٨- حقگویی احسن، اینترنت و جوانان، مرکز تحقیقلت و مطالعات رسانه ای، روزنامه همشهری سال، تهران، ١٣٨٨.
٩- خان زاده حمید، چشم الکترونیک…، نشریه اخبار فناوری اطلاعات(الکترو نیکی)، مورخ سه شنبه ٢٩/١١/١٣٨٧.
١٠-خبرگزاری ها( ایرنا، فارس، ایتنا و…)
١١-دهخدا علی اکبر، لغت نامه دهخدا cd (لوح فشرده)، قسمت لغت ج. نشر مرکز لغتنامه دهخدا.
١٢-رشیدی ( مدیرعامل شرکت فناوری اطلاعات)، دو ماهناه نامه اینترنت، مورخه ٢٨ آبان ١٣٨٤.
١٣-روزنامه ابتکار ، بررسی شیوه های تبلیغ دین در فضای مجازی، شماره ١١٣٦، مورخه ٢٥/١١/١٣٨٦.
١٤-زارع مهدی ، پیچ و خم های تبلیغ اینتر نتی، نشریه رسائل،( نشریه الکترونیکی حوزویان)، مورخه ٦/٥/١٣٨٨.
١٥-سروی زرگر محمد، فضای مجازی اینترنت، نشر مرکز تقیقات ومطالعات رسانه ای روزنامه همشهری ، شهرداری تهران
١٦-سوربن ، و . تانکارد ، ج . نظریه های ارتباطات ، ترجمه علیرضا دهقان ، انتشارات دانشگاه تهران ، تهران(١٣٨١).
١٧-شکر خواه یونس، نیاز مخاطبان به سواد رسانه ای- فصل نامه پژوهش و سنجش. شماره ٢٦، سال١٣٨٠.
١٨-صدیق بنای هلن، ترجمه و تألیف، مرکز تحقیقات و مطالعات رسانه ای روزنامه همشهری.
١٩-طالبی حسین ، روزنامه دنیای اقتصاد شماره ١٦٨٨ مورخ ٢٠/٩/٨٧ صفحه بازار دیجیتال .
٢٠-عاملی سعیر رضا، ، فضای مجازی (مصاحبه)، روزنامه همشهری آن لاین، سال ١٣٨٨.
٢١-عبد الملکی سعید، ماهنامه دانشگاه پیام نور شماره ٥٥. سال ١٣٨٦.
٢٢-عمید حسن ، فرهنگ فارسی ، جلد سوم. انتشارات امیر کبیر چاپ هشتم ، سال ١٣٨١.
٢٣-کریمی عبدالعظیم، تبلیغ و راهبردهای روانشناسی، ناشر ستاد اقامه نماز، تهران، چاپ اول، سال ١٣٨١.
٢٤-کلاهیان سپیده و مهسا، روزنامه جمهوری اسلامی صفحه مقالات جهان مجازی (اینترنت). ٢٩/٠٣/١٣٨٧
٢٥-مومنی نور آبادی مهدی، روابط عمومی الکترونیک، مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه ها- سازمان چاپ و انتشارات -تهران .چاپ اول سال ١٣٨٣.
٢٦-موظف رستمی محمد علی ، روشهای جذب نوجوانان و جوانان ، انتشارات پرهیب، تهران، چاپ سوم، ١٣٨٧.
٢٧-موظف رستمی محمد علی، آیین مسجد، جلد دوم، انتشارات گویه، چاپ دوم، تهران، سال ١٣٨٤.
٢٨-موظف رستمی محمد علی، تجارب مبلغین در جذب نوجوانان وجوانان به مسجد، انتشارات دارالمعاف،چاپ دوم، قم، سال ١٣٨٧.
٢٩-ماهنامه شادکامی و موفقیت شماره ٥٥ . تهران، سال ١٣٨٧.
٣٠-نقشینه وحید. ٦ چهره برای وب٢، روزنامه ایران، مورخه سه شنبه ٢٦ شهریور ١٣٨٧ (شماره ٤٠٢٨- سال چهاردهم).

برچسب:مسجد و جوان(٩٤)،مسجد و جوانان

 کلید‌های کارشناسان در رابطه با تبلیغ دین در فضای مجازی

-گروه فضای مجازی: یکی از ابزارهایی که امروز مخاطبان بی‌شماری را سمت خود جذب کرده، فضای مجازی است که همزمان با روز تبلیغ و اطلاع رسانی دینی گلچینی از سخنان کارشناسان و اساتید حوزوی را در رابطه با راهکارهای تبلیغ دین جویا شدیم.

از زمان شکل‌‌گیری اسلام برای گسترش و نهادینه کردن فرهنگ اسلامی روش‌های گوناگونی پیاده ‌‌شد که در اکثر کشور‌های اسلامی بارزترین شیوه تبلیغ، منبر و خطبه‌هایی بود که در مساجد انجام می‌شد. شیوه‌های تبلیغ در ابتدا به صورتی بود که عالمی در مورد موضوعی خاص به سخنرانی می‌پرداخت و در آخر هم سوال‌های دیگران را پاسخ می‌داد. این روش تاکنون ادامه دارد و در بسیاری از مساجد نیز هنوز پرطرفدارترین روش تبلیغ دین است.

با پیشرفت تکنولوژی‌ها و تغییر ذائقه‌های جوامع به‌خصوص جوانان و خانواده‌های دهه‌های اخیر موضوع مهمی که در حوزه ترویج و تبلیغ دین مطرح است نحوه اجرای تبلیغ است و اینکه آیا روش‌های کنونی پاسخ نیاز‌های جوانان را در عرصه‌ دین برآورده می‌کند یا خیر؟

این فرصت اگر ضایع شد، خدای متعال از من و شما روز قیامت سؤال خواهد کرد

یکی از این ابزارها که امروز مخاطبان بی‌شماری را سمت خود جذب کرده است فضای مجازی است. رهبر معظم انقلاب اسلامی در تاریخ 19/7/91 در جمع علمای خراسانی جنوبی در این رابطه فرمودند: (رایانه‌ها و ارتباطات اینترنتی و فضای مجازی و سایبری هم که الان در اختیار شماست. می‌توانید یک کلمه حرف درست‌ خودتان را به هزاران مستمعی که شما آنها را نمی‌شناسید، برسانید؛…این فرصت اگر ضایع شد، خدای متعال از من و شما روز قیامت سؤال خواهد کرد)

اما اگر کسی می‌خواهد قدم در مسیر تبلیغ بنیان‌های دینی و مبانی معرفتی بگذارد، باید چه مسائلی را مد نظر قرار بدهد تا کار او تأثیر گذار باشد و بتواند قدمی در راه آشناکردن کاربران فضای مجازی با آنچه که به عنوان دین شناخته می‌شود، بردارد.

تبلیغ دین در فضای مجازی به واسطه راه‌اندازی اینترانت ملی میسر می‌شود

امروز اول تیرماه مصادف است با روز تبلیغات اسلامی است و همین امر بهانه‌ای شد تا نظرات مختلف برخی از کارشناسان که ایکنا با آنها در رابطه با تبلیغ دین در فضای مجازی و راه‌کار‌های آن گفت‌وگو داشته است منتشر کنیم. در همین زمینه منصور واعظی، دبیر پیشین شورای فرهنگ عمومی کشور، ایجاد زیرساخت‌های بومی را بهترین راهکار عملی برای تحقق تبلیغ دین در فضای مجازی می‌داند و معتقد است: تبلیغ دین در فضای مجازی به واسطه راه‌اندازی اینترانت ملی و تولید محتوای بومی ـ اسلامی میسر خواهد شد.

متناسب با اقشار مختلف جامعه تولید محتوا داشته باشیم

واعظی معتقد است: باید متناسب با اقشار مختلف جامعه تولید محتوا در فضای مجازی داشته باشیم تا هیچ ایرانی برای رفع نیازهای اطلاعاتی به محتواهایی ورود نیابد که بخش قابل توجهی از آن با تهاجم فرهنگی و با اهداف سیاسی تولید می‌شود.

این رسالت را واجب کفایی است

در ادامه بحث به سراغ حجت الاسلام محمدهادی فضل الله نژاد، استاد حوزه و کارشناس فضای مجازی می‌رویم. وی با اشاره به این که رسالت تبلیغ دین در فضای مجازی بر عهده نهاد یا سازمان خاصی نیست، گفت: هر فرد که توانایی در این زمینه دارد، موظف به تبلیغ دین در این فضا است و این رسالت را واجب کفایی عنوان کرد.

نشناختن شرایط و فضای تبلیغ آفت اصلی تبلیغ دین

فضل الله نژاد از نشناختن شرایط و فضای تبلیغ به عنوان آفت اصلی تبلیغ دین در فضای مجازی یاد و بیان کرد: افراد حقیقی و حقوقی زیادی وجود دارند که انرژی و امکانات زیادی صرف می‌کنند ولی تلاش و فعالیتشان اثربخش نمی‌شود و انرژی، وقت و امکانات را هدر می‌دهند و به نتیجه مطلوب هم نمی‌رسند.

مخاطب امروز ما مخاطب همیشه نیست

در این زمینه حجت‌الاسلام محمدولی‌پور، معاون تبلیغ و تهذیب حوزه‌های علمیه استان لرستان هم با اشاره به ضرورت تبلیغ دین در فضای مجازی، می‌گوید: مخاطب امروزما مخاطب همیشه نیست و دیدگاه و نگرش او تغییر کرده چون دنیا درحال تغییر است و نباید این مهم را نادیده گرفت لذا باید به فراخور زمان و متناسب با نیازهای نوجوانان وجوانان از تکنولوژی روز و ابزارهای رسانه‌ای برای تبلیغ اینترنتی دین و هدایت و اصلاح و ارشاد جامعه بهره گرفت.

ناکارمدی روش‌های کلیشه‌ای و تکراری قدیمی در فضای مجازی

هچنین حجت‌الاسلام والمسلمین علی‌اکبر منظوری، که از اساتید برجسته حوزه علمیه است با انتقاد از کسانی که از روش‌های قدیمی فضای حقیقی برای تبلیغ در فضای مجازی استفاده می‌کنند، گفت: متأسفانه برخی، از روش‌های کلیشه‌ای و تکراری قدیمی در فضای مجازی برای جذب جوانان استفاده کرده و انتظار دریافت نتایج مثبت را دارند.

هنگامی کشور پیشرفت می‌کند که مبلغ دینی هم با آن پیشرفت کند

این محقق و نویسنده مذهبی ادامه می‌دهد: فعالیت‌ها و شیوه تبلیغ و ترویج گذشته دیگر کارآمد نیست و باید از روش‌های جدید دیگری برای هدایت جوانان استفاده کرد. هنگامی کشور پیشرفت می‌کند که مبلغ دینی هم با آن پیشرفت کند. اگر می‌خواهیم جوانان از دین گریزان نباشند، باید از کلیشه‌ای بودن گذر کنیم و برنامه‌هایمان را طبق موقعیت روز و امکانات آن پیاده‌سازی کنیم.

فضای مجازی بهترین راه برای ترویج دین

حجت‌الاسلام والمسلمین میثم امرودی، معاون امور اجتماعی و فرهنگی شهرداری تهران، با اشاره به ترویج کارآمدی دین در مدیریت جامعه با استفاده از فضای مجازی معتقد است: فضای مجازی ابزاری برای ترویج موضوع دین است و متدینان، افراد عالم، اندیشمندان و حوزویان باید این موضوع را ترویج دهند و ابزار فضای مجازی بهترین راه برای ترویج این موضوع است.

تبلیغ در فضای مجازی خارج از فضای احساسی باشد

حجت‌الاسلام امرودی در ادامه می‌گوید: باید در فضای مجازی به گونه‌ای عمل کنیم که خارج از فضای احساسی باشد زیرا وقتی می‌خواهیم درباره دین صحبت کنیم، خارج از احساس باشد، قطعا ماندگارتر خواهد بود.

حجت‌الاسلام خدامراد سلیمیان، هم که مدیر گروه قرآن و حدیث پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، است در توضیح تبلیغ دینی در فضای مجازی می‌گوید: فضای مجازی به عنوان ابزار نوینی در عرصه‌ مجازی زمینه را برای ترویج و تبلیغ علوم اسلامی فراهم کرده‌است.

ارزیابی به نسبت مثبت است

وی ارزیابی خود را با پیش فرض اینکه تبلیغ دینی در این فضا یک ضرورت محسوب شده، اینگونه بیان کرد: با توجه به محدودیت‌ها و شرایطی که حاکم در فضای تبلیغ دینی بوده و دشمن هم در این زمینه فعالیت‌های چشم‌گیری داشته ارزیابی به نسبت مثبتی است.

فضای فعالیت در فضای مجازی فضایی متراکم است

در خاتمه به سخنان حجت‌الاسلام خاموشی، عضو شورای عالی فضای مجازی و رئیس سازمان تبلیغات اسلامی مبنی بر لزوم تلاش روزافزون برای عرضه اثرگذار اندیشه ناب اسلامی در فضای مجازی می‌پردازیم.

وی در گفت‌وگو با خبرگزاری قرآنی ایران(ایکنا) با بیان این مطلب اظهار کرد: فضای فعالیت در این زمینه فضایی متراکم است و افراد زیادی از حوزه‌های علمیه، دانشگاه‌ها، نویسندگان و پژوهشگران در حال تلاش و فعالیت هستند و پاسخگویی‌های متقن دارند.

عضو شورای عالی فضای مجازی با بیان اینکه تلاش و فعالیت در حوزه فضای مجازی یک نبرد است، عنوان کرد: جبهه مهاجم فعالیت خود را دارد، ما هم باید برای عرضه فکر خود تلاش کنیم.

تبلیغ اسلامی در فضای مجازی نیازمند یک جهاد و حرکت خود‌جوش است

در آخر باید بگوییم که فضای مجازی با تمامی گستردگی‌اش و با وجود امکاناتی که در آن وجود دارد، زمینه بسیاری را برای تبلیغ اسلامی فراهم کرده است اما در کنار وجود زمینه مناسب، تبلیغ اسلامی نیازمند یک جهاد و حرکت خود‌جوش است و تا زمانی که این اتفاق رخ ندهد نمی‌توان به آن نتیجه‌ای که رهبر معظم انقلاب انتظار دارند دست پیدا کنیم.

خصلة فيها شرف الدنيا و الآخرة
12- عَلِيِّ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ عَنْ سَيْفِ بْنِ عَمِيرَةَ عَنْ مَنْصُورِ بْنِ حَازِمٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص مُجَالَسَةُ أَهْلِ الدِّينِ شَرَفُ الدُّنْيَا وَ الآْخِرَةِ
12- امام صادق عليه السلام فرمود: رسول خدا فرمود: همنشينى با اهل دين باعث آبرومندى است در دنيا و آخرت.

منبع:الخصال الممدوحه و المذمومه
(صفات پسنديده و نكوهيده)

محمد بن على بن بابويه «شيخ صدوق»(ره)